Sosial siyasət — dövlətin və ya ictimai institutların cəmiyyətin sosial həyatının müxtəlif sahələrini tənzimləmək,[1] sosial ədaləti təmin etmək, əhalinin rifahını yaxşılaşdırmaq və sosial bərabərliyi qorumaq məqsədi ilə həyata keçirdiyi tədbirlər və strategiyalar sistemi. Sosial siyasət cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin maraqlarını nəzərə alaraq sosial müdafiə, səhiyyə, təhsil, məşğulluq, mənzil təminatı və digər sahələrdə həyata keçirilir.[2]
Sosial siyasətin əsas məqsədləri bunlardır:[3]
- əhalinin sosial rifah səviyyəsinin yüksəldilməsi
- sosial bərabərliyin təmin olunması
- ictimai sabitliyin və sosial harmoniyanın qorunması
- sosial risklərin (işsizlik, xəstəlik, əlillik, qocalıq və s.) azaldılması
- zəif sosial qrupların müdafiəsi
Sosial siyasət anlayışının formalaşması uzun tarixi mərhələlərdən keçmişdir və müxtəlif dövrlərdə ictimai-iqtisadi münasibətlərin inkişaf səviyyəsinə uyğun olaraq fərqli məzmun daşımışdır.[4]
İlk sosial siyasət elementlərinə qədim dövrlərdə rast gəlinir.[5] Qədim Mesopotamiya, Misir, Yunanıstan və Romada yoxsullara yardım etmək, müharibə əlillərinə və veteranlara dəstək göstərmək kimi tədbirlər mövcud olmuşdur. Xüsusən də Qədim Romada dövlət tərəfindən pulsuz taxıl paylanması və ictimai işlərin təşkili sosial müdafiənin ilkin formaları hesab edilə bilər. Orta əsrlərdə xristian kilsəsi və dini xeyriyyə təşkilatları sosial yardımın əsas təminatçısı rolunu oynamışdır.[6]
XVII–XVIII əsrlərdə Avropada dövlətin sosial sahələrə müdaxiləsi zəif idi, əsas yük dini qurumların və xeyriyyəçilərin üzərinə düşürdü. Lakin sənaye inqilabından sonra (XVIII–XIX əsrlər) yeni sosial problemlər ortaya çıxdı:[7]
- kənddən şəhərə köçün sürətlənməsi
- fəhlə sinfinin yaranması
- ağır əmək şəraiti və uzun iş saatları
- uşaq əməyinin geniş yayılması
Bu dövrdə dövlətin sosial məsuliyyətini artırmaq zərurəti yarandı. 1834-cü ildə İngiltərədə qəbul edilən Yeni Yoxsullar Qanunu (ing. Poor Law Amendment Act) dövlətin yoxsullara münasibətini dəyişdi və sosial siyasətin müasir elementlərinin əsasını qoydu.[8]
XIX əsrin sonu sosial siyasətin inkişafında mühüm mərhələ oldu. Almaniyanın kansleri Otto fon Bismark 1880-ci illərdə dünyanın ilk dövlət sosial təminat sistemini yaratdı. Onun təşəbbüsü ilə aşağıdakı islahatlar həyata keçirildi:[9]
- 1883-cü ildə icbari tibbi sığorta
- 1884-cü ildə istehsalatda bədbəxt hadisələrdən sığorta
- 1889-cu ildə yaşlılıq və əlillik pensiyaları
Bu islahatlar dövlətin sosial siyasətdə aktiv rolunun başlanğıcını qoydu və digər Avropa ölkələri üçün nümunəyə çevrildi.[10]
XX əsrin birinci yarısında birinci və ikinci dünya müharibələri böyük sosial-iqtisadi itkilərə səbəb oldu. Müharibədən sonrakı dövrdə sosial siyasət daha da gücləndi və "rifah dövləti" (ing. Welfare state) anlayışı formalaşdı. 1942-ci ildə Britaniyada Beveridc hesabatı dərc olundu və bu, universal sosial təminatın əsas prinsiplərini müəyyənləşdirdi.[11]
İkinci dünya müharibəsindən sonra Qərbi Avropada, Skandinaviya ölkələrində və Şimali Amerikada geniş sosial təminat sistemləri quruldu. Təhsil, səhiyyə və pensiya təminatı dövlətin əsas funksiyalarından birinə çevrildi. Bu modelin əsas məqsədi hər bir vətəndaşa minimum rifah səviyyəsini təmin etmək idi.[12]
Müasir dövrdə sosial siyasət qlobal dəyişikliklərə uyğun olaraq transformasiya olunur.[13] Qloballaşma, texnoloji inkişaf, əmək bazarının dəyişməsi və demoqrafik problemlər (əhalinin qocalması, miqrasiya axınları) sosial siyasətin prioritetlərini yenidən müəyyənləşdirir. XXI əsrdə sosial siyasətdə əsas istiqamətlər bunlardır:[14]
- rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi (e-sosial xidmətlər)
- gender bərabərliyinin təşviqi
- inklüziv təhsil və əmək bazarının inkişafı
- ekoloji və sosial məsuliyyətin artırılması
- sosial xidmətlərin özəlləşdirilməsi və dövlət-özəl tərəfdaşlığının genişlənməsi
Müxtəlif ölkələrdə sosial siyasət fərqli modellər əsasında qurulur:
- Liberal model — əsasən bazar mexanizmlərinə üstünlük verilir, dövlətin müdaxiləsi minimum səviyyədədir (məsələn, ABŞ, Böyük Britaniya);
- Korporativ model — dövlət və sosial tərəfdaşların (işəgötürənlər, həmkarlar ittifaqları) birgə fəaliyyəti ilə həyata keçirilir (məsələn, Almaniya, Fransa);
- Sosial-demokratik model — dövlətin geniş sosial təminat və xidmətlər təqdim etməsi ilə səciyyələnir (məsələn, İsveç, Norveç, Finlandiya).
Azərbaycan Respublikasında sosial siyasət Konstitusiya və müvafiq qanunvericilik aktlarına əsaslanır. Dövlət məşğulluq proqramları, sosial müavinətlər, pensiya islahatları, təhsil və səhiyyə sahəsində islahatlarla əhalinin sosial rifahını yüksəltməyə çalışır. Xüsusilə aztəminatlı ailələrin sosial müdafiəsi, gənclərin məşğulluğu, qaçqın və məcburi köçkünlərin təminatı sosial siyasətin əsas prioritetlərindəndir.
- ↑ "About the Malcolm Wiener Center". Presidents and Fellows of Harvard. 15 February 2006. 25 December 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 May 2015.
- ↑ "Penn SP2 Mission Statement". School of Social Policy & Practice. University of Pennsylvania School of Social Policy & Practice. İstifadə tarixi: 26 April 2021.
- ↑ "Prostitution Policy in Canada: Models, Ideologies, and Moving Forward" (PDF). Canadian Association of Social Workers. 5 September 2014. İstifadə tarixi: 21 May 2015.
- ↑ STEWART, JOHN. Richard Titmuss: A Commitment to Welfare (1). Bristol University Press. 2020. doi:10.2307/j.ctv128fqbs. JSTOR j.ctv128fqbs.
- ↑ Science, London School of Economics and Political. "What is social policy?". London School of Economics and Political Science (ingilis). İstifadə tarixi: 2023-05-01.
- ↑ Skocpol, Theda. Protecting Soldiers and Mothers (ingilis). Belknap Press. 1992. ISBN 9780674717664. İstifadə tarixi: 2020-03-21 – Harvard University Press vasitəsilə.
- ↑ Tilsley, Alexandra. "Subtracting Schools from Communities". Urban Institute. March 23, 2017. İstifadə tarixi: December 28, 2021.
- ↑ Spicker, Paul. "An introduction to Social Policy". www2.rgu.ac.uk. İstifadə tarixi: 21 May 2015.
- ↑ "Welcome to the Department". London School of Economics (LSE). İstifadə tarixi: 21 May 2015.
- ↑ "About the Malcolm Wiener Center". Presidents and Fellows of Harvard. 15 February 2006. 25 December 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 May 2015.
- ↑ Horst Rittel & Webber, M. (1973). Dilemmas in a General Theory of Planning. Policy Sci 4:155-169.
- ↑ Eilperin, Juliet; Mufson, Steven. "Obama calls for social policy changes in wake of Baltimore riots". The Washington Post. 28 April 2015. İstifadə tarixi: 21 May 2015.
- ↑ "Gender and sex equality". Social Policy Digest. Cambridge Journals. İstifadə tarixi: 21 May 2015.
- ↑ Thomasma, David C.; Graber, Glenn C. "Euthanasia: Toward an Ethical Social Policy". Ann Intern Med. 114 (12). 1991: 1067. doi:10.7326/0003-4819-114-12-1067_3.
- Social Policy & Administration
- Richard Titmuss (1951) Problems of social policy. HM Stationery Office. ISBN 9780527357665
- Dean, H. (2006). Social Policy. Cambridge: Polity Press. ISBN 978-0-7456-3434-0.
- Esping-Andersen, G. (1990) The three worlds of welfare capitalism. Princeton: Princeton University Press.
- Ferragina, Emanuele and Martin Seeleib-Kaiser, "Welfare Regime Debate: Past, Present, Futures?" Policy & Politics: 39 (2011): 4: 583–611.