Sosial elm fəlsəfəsi — sosial elmlərin (məsələn, sosiologiya, iqtisadiyyat, politologiya, antropologiya) məntiqi, metodoloji və ontoloji əsaslarını araşdıran fəlsəfi sahə.[1] Bu sahə insan cəmiyyəti haqqında əldə olunan biliklərin necə formalaşdığı, nə dərəcədə obyektiv olduğu və hansı metodlarla öyrənilə biləcəyi kimi suallarla məşğul olur. Sosial elm fəlsəfəsi eyni zamanda sosial reallığın təbiətini, fərdlərin və strukturların qarşılıqlı təsirini və dəyərlərin elmi bilikdəki rolunu təhlil edir.[2]
Sosial elm fəlsəfəsi XIX əsrin ikinci yarısında pozitivist yanaşmaların yüksəlişi ilə formalaşmağa başlamışdır. Ogüst Kont sosial hadisələrin fiziki qanunlar kimi idarə olunduğunu iddia edərək pozitivist sosiologiyanın əsasını qoymuşdur. Sonralar Karl Marks, Maks Veber və Emil Dürkheym kimi alimlər sosial elmə fəlsəfi və metodoloji aspektlərdən fərqli yanaşmalar irəli sürmüşlər.[3]
XX əsrin əvvəllərində sosial elmlərdəki obyektivlik iddiaları və təbiət elmlərinə oxşar metodlardan istifadə olunması ciddi fəlsəfi müzakirələrə səbəb olmuşdur. Bu müzakirələrdə pozitivizm ilə antipozitivizm, individalizm ilə holizm, metodoloji monizm ilə metodoloji plüralizm kimi qarşıdurmalar mərkəzdə olmuşdur.[4]
Sosial elm fəlsəfəsi bir neçə əsas fəlsəfi sual ətrafında formalaşır. Bu suallar sosial reallığın mahiyyəti, fərd və struktur münasibətləri, elmi metodun uyğunluğu və dəyərlərin sosial elmdəki rolu kimi məsələləri əhatə edir.[5]
Sosial reallığın təbiəti məsələsində əsas fikir ayrılığı sosial reallığın obyektiv bir varlıq olub-olmaması üzərində cəmləşir. Sosial realistlər hesab edirlər ki, cəmiyyət və onun strukturları fərdlərdən asılı olmadan, müstəqil şəkildə mövcuddur.[6] Bu baxışa görə, sosial faktlar təbiət faktları kimi obyektivdir və elmi şəkildə tədqiq oluna bilər. Bunun əksinə olaraq, sosial konstruktivistlər sosial reallığın insanların qarşılıqlı münasibətləri, mənaları və dil vasitəsilə yaradıldığını düşünürlər. Onların fikrincə, cəmiyyət sabit deyil, daim dəyişən və şərh edilən bir mənalar məkanıdır.[7]
Fərd və struktur münasibətləri də sosial elmlərdə mərkəzi diskussiyalardan biridir. Bu sahədə metodoloji individualizm və metodoloji holizm arasında ciddi fərqlər mövcuddur. İndividualist yanaşmalar fərdi qərar və davranışları əsas götürərək cəmiyyəti fərdlərin yığımı kimi izah etməyə çalışır. Holist yanaşmalar isə əksinə, sosial strukturların və institutların fərdlərin davranışına təsirini vurğulayır və bu strukturların müstəqil reallıq kimi mövcudluğunu müdafiə edir.[8][9]
Elmi metod məsələsində sosial elmlər və təbiət elmləri arasındakı metodoloji fərqlər müzakirə olunur. Pozitivist yanaşmalar sosial hadisələrin də müşahidə, təcrübə və statistik analiz yolu ilə öyrənilə biləcəyini iddia edir. Onlara görə, sosial elmin əsas məqsədi ümumi qanunauyğunluqlar tapmaqdır. Bununla yanaşı, antipozitivist yanaşmalar qeyd edir ki, sosial reallıq mənalı və şərhə açıqdır.[10] İnsan davranışları fərdi təcrübə, sosial kontekst və niyyətlərlə əlaqəli olduğundan, keyfiyyət metodları — məsələn, dərin müsahibələr, etnoqrafik tədqiqatlar və iştirakçı müşahidə — sosial fenomenlərin anlaşılmasında mühüm rol oynayır.[11]
Dəyərlərin sosial elmdəki yeri də əhəmiyyətli müzakirə mövzusudur. Maks Veber elmi obyektivliyi qorumaq üçün "dəyərsizlik" prinsipini müdafiə etsə də, bir çox müasir nəzəriyyələr bu prinsipə qarşı çıxır. Kritik nəzəriyyə, feminist fəlsəfə, postkolonial yanaşma və postmodernizm kimi istiqamətlər elmdə tədqiqatçının baxış bucağının, ideoloji mövqeyinin və ictimai kontekstin təsirini vurğulayır. Bu yanaşmalar sosial elmin tam neytral ola bilməyəcəyini və elmi biliklərin də sosial münasibətlərin məhsulu olduğunu göstərir.[12]
Müasir dövrdə sosial elm fəlsəfəsi daha da aktual hala gəlmişdir. Qloballaşma, texnologiyanın sürətli inkişafı, iqlim dəyişikliyi və sosial ədalətsizlik kimi problemlər sosial reallığın daha dərin və kompleks şəkildə anlaşılmasını tələb edir.[13] Bu kontekstdə sosial elm fəlsəfəsi yalnız elmi metodologiyanı deyil, həm də bilik istehsalının etik, siyasi və mədəni aspektlərini əhatə edən sahəyə çevrilmişdir.
Rəqəmsallaşma və süni intellekt texnologiyalarının yayılması sosial fenomenlərin avtomatik şəkildə modelləşdirilməsi imkanlarını artırsa da, bu tendensiyalar sosial reallığın mənəvi və kontekstual tərəflərinin nəzərə alınmasını daha vacib edir.[14] Böyük verilənlər (big data), alqoritmik idarəetmə və sosial media platformaları üzərindən aparılan tədqiqatlar sosial elmlərin həm potensialını artırır, həm də yeni epistemoloji və etik problemlər yaradır. Buna görə də sosial elm fəlsəfəsi yalnız elmi prinsipləri deyil, həm də cəmiyyətin gələcəyi ilə bağlı fundamental sualları da gündəmdə saxlayır.[15]
- ↑ Scientific Rationality and Human Reasoning, Cambridge University Press, 2022.
- ↑ Wacquant, Loic. 1992. "Positivism." In Bottomore, Tom and William Outhwaite, ed., The Blackwell Dictionary of Twentieth-Century Social Thought
- ↑ Stanford Encyclopaedia: Auguste Comte
- ↑ Gianfranco Poggi (2000). Durkheim. Oxford: Oxford University Press.
- ↑ Durkheim, Emile. 1895. The Rules of Sociological Method. Cited in Wacquant (1992).
- ↑ Outhwaite, William, 1988 Habermas: Key Contemporary Thinkers, Polity Press (Second Edition 2009), ISBN 978-0-7456-4328-1 p.22
- ↑ Schunk, Learning Theories: An Educational Perspective, 5th, 315
- ↑ Jürgen Habermas. Taking Aim at the Heart of the Present in Hoy, D (eds) 'Foucault: A critical reader', Blackwell. Oxford, 1986.
- ↑ Richard Rorty. Foucault and Epistemology in Hoy, D (eds) 'Foucault: A critical reader', Blackwell. Oxford, 1986.
- ↑ Outhwaite, William, 1988 Habermas: Key Contemporary Thinkers, Polity Press (Second Edition 2009), ISBN 978-0-7456-4328-1 p.68
- ↑ Cote, James E. and Levine, Charles G. (2002). Identity formation, Agency, and Culture, Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.
- ↑ Robert Audi, redaktorThe Cambridge Dictionary of Philosophy (Second). Cambridge: Cambridge University Press. 1999. 704. ISBN 0-521-63722-8.
- ↑ Outhwaite, William, 1988 Habermas: Key Contemporary Thinkers, Polity Press (Second Edition 2009), ISBN 978-0-7456-4328-1, p. 19
- ↑ Giddens, A. Sociology. Oxford, UK: Polity. 2006. 714. ISBN 0-7456-3379-X.
- ↑ Outhwaite, William, 1988 Habermas: Key Contemporary Thinkers, Polity Press (Second Edition 2009), ISBN 978-0-7456-4328-1 p.23
- Braybrooke, David. Philosophy of Social Science. Prentice Hall. 1986. ISBN 0-13-663394-3.
- Bunge, Mario. 1996. Finding Philosophy in Social Science. New Haven, CT: Yale University Press.
- Hollis, Martin. The Philosophy of Social Science: An Introduction. Cambridge. 1994. ISBN 0-521-44780-1.
- Little, Daniel. Varieties of Social Explanation: An Introduction to the Philosophy of Social Science. Westview Press. 1991. ISBN 0-8133-0566-7.
- Rosenberg, Alexander. Philosophy of Social Science. Westview Harper Collins. 1995.
- Kaldis, Byron (ed.) (2013) Encyclopedia of Philosophy and the Social Sciences, Sage
- Encyclopedia of Philosophy and the Social Sciences, Byron Kaldis, SAGE, 2013
- Philosophy of Social Science by Alexander Rosenberg
- The Philosophy of Social Science: An Introduction by Martin Hollis
- Contemporary Philosophy of Social Science: A Multicultural Approach by Brian Fay
- Philosophy of social science: the methods, ideals, and politics of social inquiry by Michael Root
- Philosophy of social science // Internet Encyclopedia of Philosophy.
- Philosophy of social sciences (From Robert Audi's Cambridge Encyclopedia of Philosophy)
- Philosophy of social sciences (Routledge Encyclopedia of Philosophy Online)