İdarəetmədə siyasət — qərarların istiqamətləndirilməsi və rasional nəticələrin əldə edilməsi məqsədilə hazırlanmış təlimatlar sistemidir. Siyasət niyyət bəyanatı kimi çıxış edir və adətən prosedur və ya protokol formasında həyata keçirilir. Siyasətlər əsasən bir idarəetmə orqanı tərəfindən təşkilat daxilində qəbul edilir.[1]
Siyasətlər həm subyektiv, həm də obyektiv qərar qəbuletmə prosesinə kömək edə bilər. Subyektiv qərar qəbuletmədə istifadə olunan siyasətlər adətən yüksək səviyyəli rəhbərliyə bir neçə amilin nisbi üstünlüklərinə əsaslanan qərarlar verməyə yardım edir və bu səbəbdən çox vaxt obyektiv şəkildə yoxlanılması çətin olur (məsələn, iş–həyat balansı siyasəti). Bundan əlavə, hökumətlər və digər institutlar qanunlar, qaydalar, prosedurlar, inzibati tədbirlər, stimullar və könüllü təcrübələr formasında siyasətlərə malikdirlər. Resursların bölgüsü çox vaxt siyasi qərarları əks etdirir.
Obyektiv qərar qəbuletməyə yardım etmək üçün nəzərdə tutulmuş siyasətlər adətən əməliyyat xarakteri daşıyır və obyektiv şəkildə test edilə bilər; məsələn, şifrə siyasəti.[2]
Bu termin hökumətə, dövlət sektoruna aid təşkilatlara və qruplara, biznes strukturlarına və fərdlərə də şamil edilə bilər. Prezident sərəncamları, korporativ məxfilik siyasətləri və parlamentin daxili qaydaları siyasətə nümunədir. Siyasət qaydalardan və ya qanundan fərqlənir. Qanun davranışları məcbur edə və ya qadağan edə bildiyi halda (məsələn, gəlir vergisinin ödənilməsini tələb edən qanun), siyasət sadəcə arzu olunan nəticəyə nail olmağa yönəlmiş hərəkətləri istiqamətləndirir.[3]
Siyasət və ya siyasət tədqiqatı termini həmçinin mühüm təşkilati qərarların qəbulu prosesini ifadə edə bilər. Bu prosesə proqramlar və ya xərcləmə prioritetləri kimi müxtəlif alternativlərin müəyyənləşdirilməsi və onların təsirlərinə əsaslanaraq seçim edilməsi daxildir. Siyasətlər açıq məqsədlərə nail olmaq üçün siyasi, idarəetmə, maliyyə və inzibati mexanizmlər kimi başa düşülə bilər. Dövlət korporativ maliyyəsində kritik mühasibat uçotu siyasəti yüksək subyektiv element daşıyan və maliyyə hesabatlarına mühüm təsir göstərən siyasət hesab olunur.
Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, siyasətlər sübutlara əsaslanmalıdır. Bir şəxs və ya təşkilat yalnız aşağıdakı üç şərt yerinə yetirildikdə konkret siyasətin sübuta əsaslandığını iddia edə bilər: birincisi, həmin siyasətin təsirlərini ən azı bir alternativ siyasətlə müqayisə edən dəlillərə malik olmalıdır; ikincisi, bu siyasət müvafiq siyasət sahəsindəki üstünlüklərə uyğun olaraq həmin dəlillərlə dəstəklənməlidir; üçüncüsü isə bu dəstəyi əsaslandıran sübutlar və üstünlüklər aydın şəkildə izah edilməlidir.[4]
Siyasətlər dinamikdir; onlar sadəcə statik məqsədlər və ya qanunlar siyahısı deyil. Siyasi planlar həyata keçirilməlidir və bu proses çox vaxt gözlənilməz nəticələrə gətirib çıxarır. Sosial siyasətlər yalnız qərar qəbuletmə və ya qanunvericilik mərhələsində deyil, həm də onların praktikada tətbiqi zamanı formalaşır.[5]
“Siyasət” termini həmçinin aşağıdakı mənalarda da istifadə oluna bilər:[5]
- Rəsmi dövlət siyasəti (qanunvericilik və ya qanunların necə tətbiq olunacağını tənzimləyən qaydalar)
- Siyasi manifest və bəyannamələrdə əks olunan ümumi ideyalar və məqsədlər
- Müəyyən mövzu üzrə şirkət və ya təşkilat siyasəti (məsələn, bərabər imkanlar siyasəti)
Təşkilatların faktiki fəaliyyəti çox vaxt elan olunmuş siyasətdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər. Bu fərq bəzən siyasət üzrə siyasi kompromislərlə, digər hallarda isə siyasətin tətbiqi və icrasının zəifliyi ilə izah olunur. Siyasətin ilkin məqsədindən daha geniş sahələrə təsir etməsi və ya seçici şəkildə tətbiq olunması da gözlənilməz nəticələrə səbəb ola bilər.[5]
Bir siyasətin nəzərdə tutulan təsirləri onu qəbul edən təşkilata və tətbiq olunduğu kontekstə görə geniş şəkildə dəyişir. Ümumiyyətlə, siyasətlər adətən təşkilatda müşahidə olunan mənfi təsirin qarşısını almaq və ya müəyyən müsbət fayda əldə etmək məqsədilə tətbiq olunur. İctimai siyasətin bəyan olunmuş məqsədlərini müəyyənləşdirməyin yollarından biri onu təsis edən qanunvericilik aktında əks olunmuş hədəflərin təhlilidir.[6] Bu yanaşma siyasətin arxasında duran açıq niyyətləri aydınlaşdırmağa və onun praktikada effektivliyini qiymətləndirmək üçün normativ əsas yaratmağa kömək edir.
Siyasət tədqiqatları üzrə aparılmış bir meta-analiz nəticəsinə görə, beynəlxalq müqavilələr vasitəsilə qlobal əməkdaşlığı təşviq etməyi hədəfləyən təşəbbüslər, əsasən, qlobal problemlərin həllində gözlənilən nəzərdə tutulan təsirləri yaratmaqda uğursuz olmuşdur və bəzi hallarda istənilməyən zərərli və ya xalis mənfi nəticələrə səbəb olmuşdur. Tədqiqat göstərir ki, müqavilələrin dizaynında icra mexanizmləri onların effektivliyini artırmaq potensialına malik olan “dəyişdirilə bilən yeganə seçimdir”.[7][8][9]
Kaliforniya ştatı fayda əldə etməyə yönəlmiş siyasətə nümunə təqdim edir. Son illərdə Kaliforniyada hibrid avtomobillərin sayı kəskin şəkildə artmışdır ki, bu da qismən federal qanunvericilikdə edilən dəyişikliklərlə bağlıdır. Həmin dəyişikliklər hibrid avtomobil sahiblərinə (sonradan mərhələli şəkildə ləğv edilmiş) 1.500 ABŞ dolları məbləğində vergi güzəşti təqdim etmiş və onlara yüksək doluluqlu nəqliyyat zolaqlarından istifadə imkanı yaratmışdır. Bu halda təşkilat (ştat və ya federal hökumət) siyasət vasitəsilə (vergi güzəştləri və yol infrastrukturu) konkret bir təsir — hibrid avtomobillərin istifadəsinin artmasını — formalaşdırmışdır.[10]
Siyasətlər çox vaxt yan təsirlərə və ya nəzərdə tutulmayan nəticələrə malik olur. Siyasətlərin təsir göstərməyə çalışdığı mühitlər adətən mürəkkəb adaptiv sistemlərdir (məsələn, hökumətlər, cəmiyyətlər və iri şirkətlər), bu səbəbdən siyasətdə edilən dəyişikliklər intuisiya əleyhinə nəticələr yarada bilər. Məsələn, hökumət ümumi vergi gəlirlərini artırmaq məqsədilə vergiləri yüksəltmək qərarı verə bilər. Lakin vergi artımının miqyasından asılı olaraq bu qərar kapital axınına səbəb olaraq və ya gəlir əldə etməyi çəkindirəcək qədər yüksək dərəcə formalaşdıraraq vergi gəlirlərinin azalmasına gətirib çıxara bilər.[a][11]
Siyasətin formalaşdırılması prosesi nəzəri olaraq mümkün qədər çox potensial təsir sahəsinin qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur ki, bu da siyasətin gözlənilməz və ya istənilməyən nəticələr doğurması ehtimalını azaltmağa xidmət edir.[12]
Siyasət növlərinə hökumətlər, siyasi partiyalar və ictimai təşkilatlar tərəfindən müəyyən edilən, eləcə də biznes strukturları daxilində qəbul edilən siyasətlər daxildir. Siyasi partiyalar siyasətlərdən seçkilər zamanı ictimai dəstəyi qazanmaq üçün əsas mövqelərini ifadə etmək məqsədilə istifadə edirlər.[13] Biznes sahəsində isə insan resursları siyasəti və satınalma siyasətləri təşkilatların hüquqi tələblərə riayət etməyə və mənfi nəticələrdən yayınmağa çalışmasının nümunələridir. Bir çox iri şirkətlərdə müəyyən məbləğdən yuxarı olan bütün alışların rəsmi satınalma prosesi vasitəsilə həyata keçirilməsini tələb edən siyasətlər mövcuddur. Bu standart satınalma prosesinin siyasət vasitəsilə məcburi edilməsi tullantıların azaldılmasına və satınalma fəaliyyətinin standartlaşdırılmasına imkan yaradır.[14]
Amerikalı politoloq Teodor Loui “Four Systems of Policy, Politics and Choice” adlı məqaləsində və “American Business, Public Policy, Case Studies and Political Theory” əsərində ictimai siyasətin dörd növünü müəyyən etmişdir: paylayıcı (distributive), yenidən bölüşdürücü (redistributive), tənzimləyici (regulatory) və konstituent (constituent). Siyasət hökumət, biznes, peşəkar və ya könüllü təşkilat olmasından asılı olmayaraq, təşkilatın niyyətini əks etdirir və qəbul edilən qərarları istiqamətləndirməklə “real” dünyaya təsir göstərməyi hədəfləyir. Formal şəkildə yazılıb-yazılmamasından asılı olmayaraq, əksər təşkilatların müəyyən edilmiş siyasətləri mövcuddur.[5]
Siyasətlər müxtəlif meyarlar əsasında təsnif edilə bilər. Aşağıda təşkilat üzvlərinə təsirinə görə fərqləndirilən bir sıra siyasət növləri təqdim olunur.[5]
Paylayıcı siyasətlər hökumətin cəmiyyətdə müəyyən qruplara və ya fərdlərə resurslar, xidmətlər və ya faydalar ayırmasını nəzərdə tutur. Bu siyasətlərin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar digər qruplar üçün mövcud faydaları əhəmiyyətli dərəcədə azaltmadan hədəf qrup üçün mal və ya xidmət təqdim etməyi məqsəd qoyur. Paylayıcı siyasətlər çox vaxt iqtisadi və ya sosial bərabərliyin təşviqinə yönəlir. Fermerlər üçün subsidiyalar, sosial rifah proqramları və dövlət təhsilinin maliyyələşdirilməsi bu növə nümunədir.
Tənzimləyici siyasətlər fərdlərin, təşkilatların və ya sənaye sahələrinin davranış və fəaliyyətlərini nəzarətə almağı və ya tənzimləməyi hədəfləyir. Bu siyasətlər ictimai təhlükəsizlik, istehlakçıların müdafiəsi və ətraf mühitin qorunması ilə bağlı məsələləri əhatə edir. Tənzimləyici siyasətlər qanunlar, qaydalar və nəzarət mexanizmləri vasitəsilə dövlət müdaxiləsini nəzərdə tutur. Ətraf mühit qaydaları, əmək qanunvericiliyi, eləcə də qida və dərmanların təhlükəsizlik standartları bu siyasətlərə nümunədir. Nisbətən uğurlu ictimai tənzimləyici siyasət nümunələrindən biri avtomobil yollarında sürət həddinin müəyyən edilməsidir.[5]
Konstituent siyasətlər resursların bölgüsündən və ya davranışların tənzimlənməsindən daha çox ictimaiyyətin üstünlüklərinin və dəyərlərinin təmsil olunmasına yönəlir. Bu siyasətlər birbaşa iqtisadi və ya tənzimləyici nəticələr doğurmayan ictimai narahatlıqları və məsələləri əhatə edə bilər. Onlar tez-tez cəmiyyətin ümumi dəyərlərini və inanclarını əks etdirir. Tarixi hadisələrin tanınması və ya rəsmi dövlət simvollarının müəyyən edilməsi ilə bağlı qətnamələr konstituent siyasətlərə misaldır. Bəzi hallarda bu siyasətlər fiskal siyasətlə də əlaqəli olur.[5]
Yenidən bölüşdürücü siyasətlər resursların və ya faydaların bir qrupdan digərinə, adətən daha varlı və ya imtiyazlı qruplardan daha az təmin olunmuş qruplara ötürülməsini nəzərdə tutur. Bu siyasətlər iqtisadi və sosial bərabərsizliyin azaldılmasını məqsəd qoyur. Proqressiv vergi sistemi, sosial yardım proqramları və aşağı gəlirli ailələrə maliyyə dəstəyi yenidən bölüşdürücü siyasətlərə nümunədir.
Üfüqi siyasətin hazırlanması və icrası hökumət və departamentlərarası sərhədlər boyunca, eləcə də müxtəlif sosial qruplar arasında birgə fəaliyyəti əhatə edir. Bu yanaşmanın məqsədi yoxsulluq və sosial inteqrasiya kimi geniş sosial problemlərin həllidir. Buna nümunə olaraq Kvebekdə qəbul edilmiş Yoxsulluq və Sosial Təcridin Qarşısının Alınması Haqqında Qanunu (2002) və ona əlavə strategiya və fəaliyyət planlarını göstərmək olar.[15][16]
İdarəetmə İnstitutu üçün üfüqi siyasətin hazırlanması ilə bağlı Qeyl Motsinin təhlilinə görə, uğurlu üfüqi təşəbbüslər “nəyin paylaşılmalı olduğu” və “nə zaman paylaşılmalı olduğu” məsələlərinin effektiv şəkildə nəzərə alınmasından asılıdır. Bu proses informasiya mübadiləsindən məqsədlərin paylaşılmasına və səlahiyyətlərin bölüşdürülməsinə qədər davam edən bir spektr təşkil edir; adətən informasiya mübadiləsi ən asan, səlahiyyətlərin paylaşılması isə ən çətin mərhələ hesab olunur.[16]
- ↑ Vergi siyasətinin dövlət gəlirlərinə təsiri barədə əlavə məlumat üçün bax: Laffer əyrisi.
- ↑ Lowi, Theodore J. "Four Systems of Policy, Politics, and Choice". Public Administration Review. 32 (4). iyul 1972: 298–310. doi:10.2307/974990. JSTOR 974990.
- ↑ Office, Publications. "What is policy". sydney.edu.au. İstifadə tarixi: 15 aprel 2018.
- ↑ Voican, Mădălina. "Government's Role in Coordination of Decision-Making Process". Revista de Științe Politice. Journal of Political Science (17). 2008: 26–31.
- ↑ Gade, Christian. "When is it justified to claim that a practice or policy is evidence-based? Reflections on evidence and preferences". Evidence & Policy. 20 (2). 2023: 244–253. doi:10.1332/174426421X16905606522863. PMID 40557687 (#bad_pmid).
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Lowi, Theodore J. "Four Systems of Policy, Politics, and Choice". Public Administration Review. 32 (4). iyul 1972: 298–310. doi:10.2307/974990. JSTOR 974990.
- ↑ Kotzampasakis, Manolis; Woerdman, Edwin. "The Legal Objectives of the EU Emissions Trading System: An Evaluation Framework". Transnational Environmental Law (ingilis). 13 (2). iyul 2024: 312–336. Bibcode:2024TELaw..13..312K. doi:10.1017/S2047102524000153. ISSN 2047-1025.
- ↑ "Most international treaties are ineffective, Canadian study finds". CTVNews (ingilis). 3 avqust 2022. İstifadə tarixi: 15 sentyabr 2022.
- ↑ Hoffman, Steven J.; Baral, Prativa; Rogers Van Katwyk, Susan; Sritharan, Lathika; Hughsam, Matthew; Randhawa, Harkanwal; Lin, Gigi; Campbell, Sophie; Campus, Brooke; Dantas, Maria; Foroughian, Neda; Groux, Gaëlle; Gunn, Elliot; Guyatt, Gordon; Habibi, Roojin; Karabit, Mina; Karir, Aneesh; Kruja, Krista; Lavis, John N.; Lee, Olivia; Li, Binxi; Nagi, Ranjana; Naicker, Kiyuri; Røttingen, John-Arne; Sahar, Nicola; Srivastava, Archita; Tejpar, Ali; Tran, Maxwell; Zhang, Yu-qing; Zhou, Qi; Poirier, Mathieu J. P. "International treaties have mostly failed to produce their intended effects". Proceedings of the National Academy of Sciences (ingilis). 119 (32). 9 avqust 2022. Bibcode:2022PNAS..11922854H. doi:10.1073/pnas.2122854119. ISSN 0027-8424. PMC 9372541 (#bad_pmc). PMID 35914153 (#bad_pmid).
- ↑ Universitet press-relizi: "Do international treaties actually work? Study says they mostly don't". York University (ingilis). İstifadə tarixi: 15 sentyabr 2022.
- ↑ Nesamani, K.S.; Lianyu, Chu; Recker, Will. "Policy implications of incorporating hybrid vehicles into high-occupancy vehicle lanes". Journal of Transportation Systems Engineering and Information Technology. 10 (2). 2010: 30–41. doi:10.1016/S1570-6672(09)60031-3. İstifadə tarixi: 7 iyun 2023.
- ↑ Lai, Yu-Bong. "Capital Tax Competition in the Presence of Rent-Shifting Incentives" (PDF). 經濟研究 (Taipei Economic Inquiry). 42 (1). 2006: 1–24. İstifadə tarixi: 7 iyun 2023.
- ↑ DeLeon, Peter; Steelman, Toddi A. "Making public policy programs effective and relevant: The role of the policy sciences". Journal of Policy Analysis and Management. 20 (1). 2001: 163–171. doi:10.1002/1520-6688(200124)20:1<163::AID-PAM2011>3.0.CO;2-W. ISSN 0276-8739.
- ↑ Labour Party (UK), 10 Labour policies to change Britain, 27 may 2024, giriş tarixi: 1 iyun 2025
- ↑ Herbert, Peter. "The financial implications of purchasing policy". Journal of General Management. 9 (4). 1984: 36–54. doi:10.1177/030630708400900403.
- ↑ Assemblée nationale du Québec, Bill 112, An Act to combat poverty and social exclusion, 18 dekabr 2002, giriş tarixi: 3 aprel 2025
- ↑ 1 2 Motsi, G., Two Key Questions For Horizontal Policy Making & Implementation, Policy Brief No. 34, Institute on Governance, s. 1 və 3, 2009, giriş tarixi: 14 fevral 2025
- Althaus, Catherine; Bridgman, Peter; Davis, Glyn. The Australian Policy Handbook (4th). Sydney: Allen & Unwin. 2007.
- Blakemore, Ken. Social Policy: an Introduction. Buckingham; Philadelphia: Open University Press. 1998.
- Dye, Thomas R. Policy Analysis. University of Alabama Press. 1976.
- Greenberg, George D.; və b. "Developing Public Policy Theory: Perspectives from Empirical Research". American Political Science Review. 71 (4). dekabr 1977: 1532–1543. doi:10.2307/1961494. JSTOR 1961494.
- Heckathorn, Douglas D.; Maser, Steven M. "The Contractual Architecture of Public Policy: A Critical Reconstruction of Lowi's Typology". The Journal of Politics. 52 (4). 1990: 1101–1123. doi:10.2307/2131684. JSTOR 2131684.
- Jenkins, William. Policy Analysis: A Political and Organizational Perspective. London: Martin Robertson. 1978.
- Kellow, Aynsley. "Promoting Elegance in Policy Theory: Simplifying Lowi's Arenas of Power". Policy Studies Journal. 16 (4). Summer 1988: 713–724. doi:10.1111/j.1541-0072.1988.tb00680.x.
- Lowi, Theodore J.; Bauer, Raymond A.; De Sola Pool, Ithiel; Dexter, Lewis A. "American Business, Public Policy, Case-Studies, and Political Theory". World Politics. 16 (4). 1964: 687–713. doi:10.2307/2009452. JSTOR 2009452.
- Lowi, Theodore J. "Four Systems of Policy, Politics, and Choice". Public Administration Review. 32 (4). 1972: 298–310. doi:10.2307/974990. JSTOR 974990.
- Lowi, Theodore J. The State in Politics // Noll, Roger G. (redaktor). Regulatory Policy and the social Sciences. Berkeley: University of California Press. 1985. 67–110.
- Müller, Pierre; Surel, Yves. L'analyse des politiques publiques (fransız). Paris: Montchrestien. 1998.
- Nakamura, Robert T. "The textbook policy process and implementation research". Review of Policy Research. 7 (1). sentyabr 1987: 142–154. doi:10.1111/j.1541-1338.1987.tb00034.x.
- Paquette, Laure. Analyzing National and International Policy. Rowman Littlefield. 2002.
- Smith, K. B. "Typologies, Taxonomies, and the Benefits of Policy Classification". Policy Studies Journal. 30 (3). 2002: 379–395. doi:10.1111/j.1541-0072.2002.tb02153.x.
- Spitzer, Robert J. "Promoting Policy Theory: Revising the Arenas of Power". Policy Studies Journal. 15 (4). iyun 1987: 675–689. doi:10.1111/j.1541-0072.1987.tb00753.x.
- K. Cummins, Linda. Policy Practice for Social Workers: New Strategies for a New Era. Pearson. 2011. ISBN 978-0-205-02244-1.
- Hicks, Daniel L.; Hicks, Joan Hamory; Maldonado, Beatriz. "Women as policy makers and donors: female legislators and foreign aid". European Journal of Political Economy. 41. yanvar 2016: 46–60. doi:10.1016/j.ejpoleco.2015.10.007.
- "Policy Studies Organization". ipsonet.org.