Seuso xəzinəsi

İddiaya görə, Seuso xəzinəsini 1975–76-cı illərdə Polqardi yaxınlığında tapmış şəxs Yojef Şümek olmuşdur. Xəzinə ilk dəfə 1980-ci ildə diqqət çəkmişdir.^[8] Belə ki, Vyanadan olan iki qədim əşyalar tacirinə məxsus bir əşya Londonda satışa çıxarılmışdır. Daha sonra bazara digər əşyalar da daxil olmuş və tam xəzinə olduğu güman edilən kolleksiya 7-ci Nortqempton Markizi Spenser Komptonun rəhbərlik etdiyi konsorsium tərəfindən satın alınmışdır.^[9] Xəzinə ilə bağlı təqdim olunan sənədlərdə onun əvvəlcə Livanın Tir və Sidon bölgələrində tapıldığı bildirilirdi. Bu məlumat əsasında konsorsium kolleksiyanı Los-Ancelesdəki Qetti Muzeyinə 10 milyon dollara satmaq üçün razılığa gəlmişdi. Lakin bu satış baş tutmadıqdan sonra, xəzinə 1990-cı ildə Nyu-Yorkda Sotbis auksion evi tərəfindən satışa çıxarılmış və "Şərqi Roma imperiyasının Finikiya əyalətindən gələn əsər" kimi təsvir edilmişdir.^[10]

Satış dayandırıldı, çünki təqdim olunan sənədlər saxta hesab edildi və Macarıstan, Yuqoslaviya və Livan hökumətləri xəzinə üzərində mülkiyyət hüquqlarını iddia etdilər.^[11] Macarıstan hakimiyyəti iddia edirdi ki, xəzinə təxminən 1975–76-cı illərdə Polqardi şəhəri yaxınlığında gənc əsgər Yojef Şümek tərəfindən tapılmışdır. Şümekin cəsədi 1980-ci ildə yaxınlıqdakı bir zirzəmidə tapıldı. O dövrdə aparılan rəsmi araşdırma onun intihar etdiyini müəyyən etdi, lakin sonradan polis bunun qətl olduğunu bildirdi. 2012-ci ilə qədər onun ölümü ilə bağlı cinayət araşdırması hələ də davam edirdi.^[12]

Yuqoslaviya tərəfi isə iddia edirdi ki, xəzinə ilk dəfə 30 iyun 1960-cı ildə İstriyanın (müasir Xorvatiya) Barbariqa kəndində tapılmışdır.^[13] Kənd Roma imperiyası dövründə mühüm şəhər olan Pula şəhərinin 20 kilometrliyində yerləşir. Yerli şahidlərin sözlərinə görə, xəzinə Yuqoslaviya Xalq Ordusuna (YXO) məxsus hərbi kompleksin yaxınlığındakı köhnə xəndəklərdə aşkar edilmişdir. 1980-ci illərdə Yuqoslaviya hakimiyyəti Vesna Jirardi-Yurkiçin rəhbərlik etdiyi arxeoloqlara həmin ərazidə qazıntı aparmağa icazə vermişdi. Şahidlərin bildirdiyinə görə, aşkar edilən 14 artefakt xəzinənin yalnız kiçik bir hissəsi idi. Əraziyə gələn əsgərlər və polis əməkdaşları tapıntıların siyahısını hazırlamaq üçün altı gün vaxt sərf etmişdilər. Lakin bu tapıntılar hərbi zona daxilində olduğu üçün bu haqda çox az məlumat ictimaiyyətə açıqlanmışdı.^[14]

Yuqoslaviya arxeoloqları xəzinənin mənşəyi ilə bağlı heç bir qəti sübut təqdim edə bilməsələr də, artefaktlardan götürülmüş torpaq nümunələrinin bu bölgənin torpağı ilə uyğun olduğu müəyyən edilmişdi. Yuqoslaviya dağıldıqdan sonra müstəqillik əldə etmiş Xorvatiya bu işi davam etdirdi və torpaq analizinin nəticələrini Nyu-York məhkəməsinə təqdim etdiyi mülkiyyət iddiasına daxil etdi.^[15]

1993-cü ilin noyabrında Nyu-York Apellyasiya Məhkəməsi iddiaları rədd etdi və 1987-ci ildə 7-ci Nortqempton Markizi tərəfindən yaradılmış etimad fondundan xəzinənin müsadirə edilməsinə əsas görmədi. Bu qərar 1994-cü ilin aprelində Apellyasiya Şöbəsi tərəfindən də təsdiqləndi. Məhkəmə prosesləri davam edərkən, xəzinə bank anbarında saxlanılırdı. Nortqempton Markizi, gümüş kolleksiyanı satın alarkən aldığı hüquqi məsləhətlərlə bağlı zərərə görə hüquq firması Allen & Overy-yə qarşı məhkəmə iddiası qaldırdı. Bu iş 1999-cu ildə məhkəmədənkənar qaydada həll edildi və iddiaya görə, Markizə 15 milyon funt sterlinq kompensasiya ödənildi. 1999-cu il iyunun 25-də Britaniya parlamentində, Lordlar Palatasında verilən yazılı cavablarda Britaniya hökuməti bildirdi ki, artıq bu məsələyə dair heç bir marağı yoxdur və hüquqi prosesləri davam etdirməyəcək.^[16]

Macarıstanın xəzinə üzərində mülkiyyət iddiasını dəstəkləyən əsas faktlardan biri "Ovçu lövhəsi" adlı qabın üzərindəki yazıdır. Orada "Pelso" sözü həkk olunmuşdur ki, bu da Roma dövründə Macarıstandakı Balaton gölünün adı idi. Bundan əlavə, 1873-cü ildə Balaton gölü yaxınlığında tapılmış bir Roma tripodunun bəzəkləri Seuso Xəzinəsindəki əşyalarla oxşarlıq təşkil edir. Alimlər hesab edirlər ki, bu artefaktlar eyni ustalar tərəfindən hazırlanmışdır. Hazırda həmin tripod Budapeştdəki Macarıstan Milli Muzeyində saxlanılır.

2006-cı ilin sentyabrında Londonda yerləşən Bonhams auksion evi Seuso Xəzinəsini özəl şəkildə nümayiş etdirmək niyyətində olduğunu elan etdi. Bu, kolleksiyanın ya xüsusi razılaşma ilə, ya da açıq hərrac vasitəsilə satılacağına işarə kimi qəbul edildi. Lakin Macarıstanın Təhsil və Mədəniyyət Nazirliyinin nümayəndəsi Britaniya hakimiyyətini rəsmi şəkildə xəbərdar edərək xəzinənin satışının qarşısının alınmasını tələb etdi.^[17]

2006-cı il oktyabrın 12-də Lordlar Palatasında Britaniya hökumətinin bu işə yenidən baxması məsələsi müzakirə edildi. Müzakirələr əsasən Macarıstanın 2004-cü ildə Avropa İttifaqına daxil olmasından sonra Seuso Xəzinəsi ilə bağlı iddiasını gücləndirmək ehtimalı üzərində cəmlənmişdi.^[18] Bonhams auksion evi 17 oktyabr 2006-cı ildə xəzinəni özəl sərgidə nümayiş etdirdi. 2007-ci ilin martında The Art Newspaper qəzetində dərc olunan məqalədə xəzinəyə aid 187 gümüş qaşıq, 37 gümüş içki qabı və 5 gümüş kasa olduğu iddia edilirdi. Bunlar daha əvvəl məlum olmayan, lakin orijinal xəzinənin bir hissəsi hesab edilən əşyalar idi.^[19]

2008-ci ilin fevralında macar arxeoloqu Jolt Visi yeni araşdırmalar təqdim etdi. Onun tədqiqatları Seuso xəzinəsinin Macarıstanın Balaton gölü bölgəsindən gəldiyi ehtimalını daha da gücləndirdi.^[20] Həmin ilin dekabrında Channel 4 televiziyasının Time Team adlı arxeoloji proqramı xəzinə ilə bağlı xüsusi buraxılış hazırladı.^[21] Proqramda Macarıstanın xəzinənin Polqardi yaxınlığında tapıldığına dair sübutları təqdim edildi. Bununla belə, 7-ci Nortqempton Markizi planlaşdırılmış müsahibədən imtina etdi və Channel 4-a Londondakı Bonhams anbarında saxlanılan xəzinəni çəkməyə icazə verilmədi. Beləliklə, Seuso xəzinəsi ilə bağlı mübahisələr uzun illər davam etdi və müxtəlif ölkələr onun mənşəyi və mülkiyyəti üzərində iddia irəli sürdü. .^[22] 2014 və 2017-ci illərdə Macarıstan hökuməti xəzinənin əsas hissələrini geri qaytarmağa nail oldu və bu qiymətli artefaktlar hazırda Budapeştdə sərgilənir.^[23]

• Antiques Trade Gazette, 30 September 2006
• Ruth E. Leader-Newby — Silver and Society in Late Antiquity: Functions and Meanings of Silver Plate in the Fourth to Seventh Centuries
• Marlia Mundell Mango and Anna Bennett — "The Sevso Treasure" in Journal of Roman Archaeology Suppl. 12:1, 1994.

• Leo V. Gagion, Harvey Kurzweil and Ludovic de Walden — "The Trial of the Sevso Treasure: What a Nation Will Do in the Name of Its Heritage" in Kate FitzGibbon, ed. — Who Owns the Past? Cultural Policy, Cultural Property and the Law. (Rutgers University Press, 2005) ISBN 0-8135-3687-1

• "Seuso Research Project Official Site"
• "Thinking about the Sevso Treasure" Merryman, J.H. (12 March 2008). Stanford Public Law Working Paper No. 1105584
• "Seuso-treasure Repatriated" (26 March 2014; Budapest Museum of Fine Arts)
• "Shame still hangs over the Sevso hoard" (29 April 2014; The Art Newspaper)
• "The Curse of the Sevso Silver" Landesman, P. (November 2001) theatlantic.com