Sarıtəpə yaşayış yeri — Azərbaycanın Qazax rayonunda, müasir Qazax şəhərinin cənub-şərqində yerləşən Son Tunc və Erkən Dəmir dövrünə aid arxeoloji abidə.[1] Yaşayış yeri Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin mühüm mərkəzlərindən biri hesab olunur. Abidə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli 132 nömrəli Qərarı ilə ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidə kimi dövlət mühafizəsinə götürülmüşdür (inventar № 1232).[3][4]
| Sarıtəpə yaşayış yeri | |
|---|---|
| 41°04′50″ şm. e. 45°23′30″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə |
 Azərbaycan |
| Şəhər | Qazax şəhərinin cənub-şərqi |
| Rayon | Qazax rayonu |
| Yerləşir | Qazax şəhərinin cənub-şərqi |
| Aidiyyatı |
Son Tunc dövrü, Erkən Dəmir dövrü Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti |
| Əsas tarixlər |
Kəşf: 1956 Qazıntılar: 1956-cı ildən Yanğın: e.ə. VII əsr |
| Tikilmə tarixi | e.ə. II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəli[1] |
| Kəşf tarixi | 1956[2] |
| Üslubu | Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti (memarlıq, maddi mədəniyyət) |
| Texnikası | Çay daşı hörgü, çiy kərpic (möhrə), ağac konstruksiyalar (tikinti); Keramika, tunc, daş, sümük (əmək alətləri, məişət əşyaları) |
| Material | Çay daşı, çiy kərpic (möhrə), ağac, gil məmulatlar, tunc, sümük |
| Vəziyyəti | Arxeoloji abidə, dövlət tərəfindən qorunur |
| Rəsmi sayt | heritage.gov.az |
  Sarıtəpə yaşayış yeri |
|
Sarıtəpə yaşayış yerində ilk arxeoloji tədqiqat işlərinə 1956-cı ildə arxeoloq İdeal Nərimanov tərəfindən başlanılmışdır.[2] Aparılan qazıntılar nəticəsində qalın mədəni təbəqə və çoxsaylı arxeoloji materiallar aşkar edilmişdir ki, bu da abidənin uzun müddət məskunlaşıldığını və bölgənin qədim tarixində mühüm rol oynadığını göstərir.
Qazıntılar zamanı Sarıtəpədə yerüstü yaşayış binalarının qalıqları aşkar olunmuşdur. Bu binaların inşasında əsasən çay daşlarından, saman qarışıqlı çiy kərpicdən (möhrədən) və ağac materiallarından istifadə edilmişdir.[1]
- Yaşayış evləri: Aşkar edilən yaşayış binaları əsasən uzunsov, dördkünc formaya malikdir. Divarlar çay daşları ilə hörülərək gil məhlulla bərkidilmişdir. Divarların daxili səthi və evlərin döşəməsi ağ gillə suvanmışdır.[1]
- İctimai bina (ehtimal): Yaşayış yerində aşkar edilmiş ən maraqlı memarlıq qalıqlarından biri daxili sahəsi təqribən 300 m² olan böyük bir binanın özülüdür. Tədqiqatçı İ. Nərimanov bu binanın içərisindəki dirək altlıqlarına əsaslanaraq, onun Əhəməni saray memarlığına (xüsusən Persepolis) xas üslubda sütunlu zala malik olduğunu ehtimal etmişdir.[2][5] Bu binanın ictimai və ya dini funksiya daşıdığı güman edilir.
- Yanğın təbəqəsi: Tədqiqatlar nəticəsində e.ə. VII əsrə aid edilən güclü yanğın izləri aşkar olunmuşdur. Yanğından əmələ gəlmiş və qalınlığı 0,7 metrə çatan kül təbəqəsi yaşayış yerinin tarixində baş vermiş hərbi toqquşmalar və ya dağıntılarla əlaqəli ola bilər.[1]
Sarıtəpədən aşkar edilmiş maddi mədəniyyət nümunələri Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti üçün səciyyəvidir və əhalinin məşğuliyyəti, məişəti, sənətkarlığı və inancları haqqında məlumat verir:
- Keramika: Əsasən boz və qara rəngli gil qablar üstünlük təşkil edir. Bunların arasında iri təsərrüfat küpləri, məişət qabları (küpələr, qazanlar, kasalar, camlar) vardır. Qabların bir qismi cızma, basma və yapma üsulları ilə həndəsi (romb, üçbucaq, spiral) və nəbati naxışlarla bəzədilmişdir.[1]
- Tunc məmulatları: Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti üçün xarakterik olan müxtəlif tunc əşyalar tapılmışdır. Bunlara bəzək əşyaları (bilərziklər, sancaqlar, asmalar), xüsusilə də skif tipli heyvan (maral, keçi) başları ilə bəzədilmiş qolbaqlar[1], silahlar (xəncər qalıqları) və əmək alətləri aiddir.
- Möhürlər: Yaşayış yerindən tapılan dairəvi və düzbucaqlı formalı, müxtəlif təsvirli gil möhürlər xüsusi maraq doğurur. Bu möhürlərin aşkar edilməsi Son Tunc dövründə Sarıtəpə əhalisinin həyatında xüsusi mülkiyyətin mövcudluğunu və ticarət əlaqələrinin olduğunu göstərən mühüm dəlillərdən biridir.[1]
- Əkinçilik və maldarlıqla bağlı tapıntılar: Qazıntılar zamanı çoxlu miqdarda yanmış taxıl (buğda, arpa) və üzüm dənləri aşkar edilmişdir ki, bu da əkinçiliyin və üzümçülüyün inkişafını göstərir.[1] Eyni zamanda, çoxsaylı xırdabuynuzlu (qoyun, keçi) və iribuynuzlu (öküz, inək) heyvan sümüklərinin tapılması maldarlığın əsas təsərrüfat sahələrindən biri olduğunu sübut edir.[1]
- Digər tapıntılar: Daş (dəndaşı, sürtgəc, həvəng), sümük (bizlər, iynələr) alətlər də tapıntılar arasında yer alır.
Sarıtəpə yaşayış yeri Son Tunc dövrü və Erkən Dəmir dövründə Kür vadisinin qərb hissəsində mövcud olmuş iri yaşayış məskənlərindən və tayfa mərkəzlərindən biri hesab edilir.[1][5] Abidədən əldə edilmiş arxeoloji materiallar Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin xüsusiyyətlərini, həmin dövrdə bölgənin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsini, təsərrüfat həyatını, sənətkarlığını, mənəvi mədəniyyətini və qonşu mədəniyyətlərlə (o cümlədən Ön Asiya və Şimali Qafqaz ilə) əlaqələrini öyrənmək baxımından böyük elmi əhəmiyyətə malikdir. Aşkar edilmiş monumental memarlıq qalıqları və gil möhürlər bu dövrdə cəmiyyətdə baş verən sosial-iqtisadi dəyişiklikləri və mülkiyyət münasibətlərinin formalaşmasını göstərir.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Baxşəliyev, Vəli. Azərbaycan arxeologiyası (Ali məktəb tələbələri üçün vəsait). I cild. Bakı: Elm. 2007. 194–195. ISBN 978-9952-426-07-5.
- ↑ 1 2 3 Нариманов, И. Г. "Археологические раскопки в Сары-тепе". Советская Археология (СА) (4). 1960: 281–284.
- ↑ "Sarıtəpə yaşayış yeri" (pdf). Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidməti. İstifadə tarixi: 2024-08-09.
- ↑ "Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı". Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. 2015-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-09.
- ↑ 1 2 Avşarova, İradə; Pirquliyeva, Qənirə. Qafqaz arxeologiyası. Bakı. 2010.