|
|
| Davidin sarı ulduzu | Mogilev yəhudiləri, 1941-ci il |
Sarı ulduz və ya Lata (həmçinin "sarı nişan" və ya "utanc nişanı") — müəyyən tarixi dövrlərdə, ən son isə holokost zamanı nasist Almaniyasının nəzarətində olan ərazidə yəhudilərin taxması tələb olunan fərqləndirici nişan. Nişan ictimai yerlərdə yəhudiləri fərqləndirmək üçün xidmət edirdi.[1]
Yəhudilər üçün fərqləndirici nişanlar orta əsrlərdə müsəlman və xristian ölkələrində mövcud olmuşdur və dini zəmində antisemitizm siyasətinin bir hissəsi idi. İngiltərədə ilk qeyd İngiltərə kralı III Henri tərəfindən 1253-cü ildə qəbul edilmiş ayrı-seçkilik xarakterli «Yəhudilik haqqında statut»[ing.] idi. Bu Əsasnaməyə görə, yəhudilərdən "ağ kətandan və ya perqament kağızından hazırlanmış iki ağ lövhə" şəklində fərqləndirici nişan tələb olunurdu və bu nişanlar "xarici geyimlərinin ön tərəfində" taxılmalı idi. Daha sonra, Avropaya yayıldıqca, nişanın forması və rəngi dəyişdi və əksər hallarda sarı rəngdə oldu. Müqəddəs Roma imperiyasında, XV əsrə qədər yəhudilər xüsusi konik papaq geyinirdilər, sonradan ona sarı "çarx" əlavə edildi və bu da "sarı ulduz"un sələfi oldu.
1933-cü ildə Almaniyada hakimiyyətə gələn və İkinci Dünya müharibəsi zamanı bir sıra digər ölkələri və əraziləri işğal edən nasistlər, yəhudilərə qarşı ayrı-seçkilik təcrübəsini yenidən canlandırdılar, lakin bu dəfə irqi meyarlara əsaslanaraq.
Nasistlər ilk dəfə 1939-cu ildə işğal olunmuş Polşada yəhudilər üçün sarı ulduzun məcburi taxılmasını tətbiq etdilər. Hakimiyyət orqanları bildirdi ki, paltarlarının ön və arxa hissəsində sarı ulduz taxmaq tələbini pozan yəhudilər ağır cəza ilə üzləşəcəklər.[2] Ali hakimiyyət orqanlarının göstərişlərini gözləmədən belə bir əmri verən ilk şəxs 24 oktyabr 1939-cu ildə Vloklavek şəhərinin komendantı oberfürer Kramer olub. Bu əmr yaşından və cinsindən asılı olmayaraq bütün yəhudilərə şamil edilirdi. Eyni prosedur işğal olunmuş ərazilərdəki digər alman komandirləri tərəfindən tez bir zamanda qəbul edildi və yerli Polşa əhalisi arasında hökm sürən antisemitizm hissləri nəzərə alınmaqla rəsmi təsdiq aldı və onlar bu ideyanı həvəslə dəstəklədilər. 1 dekabr 1939-cu ildən etibarən sarı ulduz taxmaq bütün general-qubernatorluğa tətbiq edildi.
Nişan əksər hallarda sarı parçadan hazırlanırdı, adətən altı guşəli ulduz formasında olurdu.[3]
Nasistlərin irqi siyasətinə uyğun olaraq, yəhudini başqa etnik mənşəli hər hansı bir şəxsdən fərqləndirmək üçün nişan xarici geyimin ön və arxa tərəfində olmalı idi.
Nişandan əlavə, nasistlər tez-tez yəhudilərdən üzərində altı guşəli ulduz olan ağ qolbaqlar, bəzən isə ev və mənzil nömrələri olan yamaqlar[4] taxmağı tələb edirdilər.
.jpg)
Şərqdə sarı ulduz taxmaq demək olar ki, universal idi və yəhudilərə tətbiq edilən ilk məhdudiyyətlərdən biri idi. Beləliklə, Belarusda, Ordu Qrup Mərkəzinin komandiri general Maksimilian fon Şenkendorffun 7 iyul 1941-ci il tarixli 1 nömrəli əmrinə əsasən, 10 yaş və yuxarı yəhudilərdən üzərində sarı ulduz çəkilmiş ağ qolbaqlar taxmaq tələb olunurdu. Latviyada sarı ulduz taxmaq əmri işğal hakimiyyəti tərəfindən 13 avqust 1941-ci ildə, Estoniyada isə 11 sentyabr 1941-ci ildə[5] verilmişdir.
1941-ci ilin avqust ayından etibarən Adolf Eyxman, Reynhard Heydrix və Artur Seyss-İnkvart ilə razılığa gələrək, sözdə " yarı yəhudiləri " (almanca: Halbjude) "təmiz qanlı/tam yəhudilər" (almanca: Volljude) ilə eyniləşdirdi və onları hər yerə sarı ulduz taxmağa məcbur etdi.
Lakin Şərqi Avropa, SSRİ və Almaniyadan (Avstriya da daxil olmaqla) fərqli olaraq, Qərbi Avropanın bəzi işğal olunmuş ölkələrində bu tələb bir sıra digər, daha yumşaq ayrı-seçkilik tədbirlərindən sonra tətbiq edilmişdir. Məsələn, Hollandiyada nasistlər yəhudilər tərəfindən sarı ulduzun məcburi universal taxılmasını yalnız 9 may 1942-ci ildə, Fransanın işğal olunmuş zonasında isə 29 may 1942-ci ildə[6] tətbiq etmişdilər.
Belarusda nasistlər yamağın formasına çox əhəmiyyət vermirdilər və o, çox vaxt ulduz şəklində deyil, dairə şəklində olurdu.[7]
Nasistlərin müttəfiqləri də sarı ulduzdan fərqli bir ayrı-seçkilik simvolu kimi istifadə edirdilər. Xüsusilə, 22 may 1941-ci ildə Xorvatiyadakı yəhudilərə sarı ulduz taxmaq əmri verildi.[8] 1941-1942-ci illərdə Rumıniyanın bir neçə işğal olunmuş ərazisindəki yəhudilərə sarı ulduz taxmaq əmri verildi.[9]
Sarı ulduz həm də yəhudi əsilli hərbi əsirlər üçün fərqləndirici nişan idi.
- ↑ Jennifer Rosenberg. "Yellow Star" (ingilis). ThoughtCo. 11 yanvar 2019. 14 may 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2023.
- ↑ "Jewish Badges during the Holocaust". Jewish Virtual Library (ingilis). American-Israeli cooperative Enterprise. 19 oktyabr 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyul 2014.
- ↑ Черноглазова В. А. Уничтожение евреев Белоруссии в годы немецко-фашистской оккупации // Трагедия евреев Белоруссии в 1941— 1944 гг (Сборник материалов и документов) (2). Мн. 1997. 17—29. ISBN 985627902X.
- ↑ "Видео. Жизнь и смерть в Минском гетто". «Война. Известная и неизвестная». Фильм одиннадцатый (rus). Столичное телевидение. 7 may 2009. 10 iyun 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 sentyabr 2010.
- ↑ "Каталог Еврейского музея Эстонии" (PDF) (rus). 14 avqust 2013 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyul 2014., стр. 6
- ↑ Jennifer Rosenberg. "Yellow Star" (ingilis). ThoughtCo. 11 yanvar 2019. 14 may 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2023.
- ↑ Jennifer Rosenberg. "Yellow Star" (ingilis). ThoughtCo. 11 yanvar 2019. 14 may 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2023.
- ↑ "Chronology of Jewish Persecution: 1941" (ingilis). Jewish Virtual Library. 4 avqust 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 may 2011.
- ↑ Jennifer Rosenberg. "Yellow Star" (ingilis). ThoughtCo. 11 yanvar 2019. 14 may 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2023.
- Альтман И. А. Глава 3. Нацистский оккупационный режим на территории СССР. § 3. Правовое и социально-экономическое положение евреев // Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР / Под ред. проф. А. Г. Асмолова. — М.: Фонд «Холокост», 2002. — С. 60-73. — 320 с.
- Yellow Badge // Encyclopedia of the Holocaust (англ.) / Dr. Robert Rozett and Dr. Shmuel Spector, Editors, Yad Vashem and Facts On File, Inc., Jerusalem Publishing House Ltd. — Yad Vashem, 2000.
- Коэн М. Р.[ing.]. Под сенью креста и полумесяца: евреи в Средние века. М.: Книжники; Текст. 2013.
- Майзульс М. Р. Иноверцы и еретики в западноевропейской иконографии XII-XV вв.: конструирование образа врага. — М. : РГГУ, 2020. — 384 с.