Samsun qalası

Samsun qalası, bugünkü Samsun şəhərinin əsasını təşkil edən və 1092-ci ildə Danişməndlilər tərəfindən tikilmiş qəsrdir.

Samsun qalası
Samsun qalasından qalan tək şəkil[1].
Ümumi məlumatlar
Ölkə	Türkiyə
Koordinatlar	41°17′39″ şm. e. 36°19′57″ ş. u.HGYO
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qalanın sərhədləri indiki Saathane meydanından qapalı bazara, dəniz sahilində Ziraat Bankı Xüsusi Əməliyyat Mərkəzinin yerləşdiyi ərazidən Böyük Məscidin yerləşdiyi əraziyə qədər uzanırdı.

Qalanın qərb qapısı, şərq qapısı və sahilə açılan Kumkapı adlanan üç qapısı var idi. Bu darvazalar iri və hündür hazırlanmış, qalın taxtaları tökmə dəmir lövhələr və mismarlarla örtülmüşdü. Qərb qapısı bu gün Namık Kamal küçəsinin' sonundakı Kale Məscidinin' yerləşdiyi yerdə idi. O zaman Kalekapı məscidi adlanan bina şəhər divarlarının düz yanında yerləşirdi. Şərq qapısı isə üstü örtülü bazarın qapısının yanında idi. Kumkapı bu gün Osmanlı Bankının olduğu yer idi. Hər qapının üzərində kitabələr var idi. Kumkapı üzərindəki kitabənin günümüzə qədər gəlib çatan fotoşəkili araşdırıldıqda kitabənin üzərində aşağıdakıların yazıldığı anlaşılır^[2]:

Qazilərin və mücahidlərin şahı, kafir və müşriklərin düşməni Bəyazid xanın oğlu Böyük Sultan Mehmedin dövründə 813-cü ildə sərkərdə Timurtaş bəyə (Allah onun dövlətini daimi etsin) Frank qəsrinin dağıdılması (Allah onu yandırdıqdan sonra) böyük əmri verilir. Kim o qəsri tikməyə icazə versə və səy göstərsə, Allahın mələkləri və insanların lənətinə düçar olsun.

Qalanın içərisində yüzlərlə ev, dükkan, iki kiçik məscid və bir böyük məscid var idi. Bu məscid Səlcuqlu sərkərdələrindən Hızır bəy tərəfindən tikilib və indiki Böyük Məscidin yerləşdiyi ərazidə yerləşirdi. İki kiçik məsciddən biri Osmanlı Bankının qarşısındakı Hacı Xəlil məscidi, digəri isə üstü örtülü bazarın yuxarı qapısı ilə üzbəüz yerləşirdi. Böyük Samsun yanğını zamanı yanan məscidin yerinə iki minarəli böyük məscid tikilib. Qala divarlarının hündürlüyü dəniz tərəfdə səkkiz metr, quruya baxan tərəfdə isə altı metr idi. Dənizə baxan divarlar Qara dənizin şiddətli dalğalarına tab gətirmək üçün hər on iki addımdan bir tikilən çıxıntılarla möhkəmləndirilmişdi.

Övliya Çələbi 1640-cı ildə Samsuna səfəri zamanı yazdığı qeydlərdə Samsun qalasından da bəhs etmişdir. Bu qeydlərlə yaradılan Səyahətnamədə qala" “...çevrəsi 5000 addım, 70 qülləsi, 2000 döyüş divarı və qapısı ilə dənizdə möhtəşəm bir tikili idi”" kimi təsvir edilmişdir^[3]. 1648-ci ildə əsərini yazmağa başlayan Katib Çələbi məscidi, hamamı və kiçik bazarı olan qalanın bərbad vəziyyətdə olduğunu yazır. 1668-ci ildə Şimali Anadoluda mərkəzi Samsun Ladik gölündə olan 8.0 bal gücündə zəlzələdə Samsun qalasının divarları və qüllələri zədələnmiş, tikilinin bəzi hissələri dağılmışdır^[4]. Samsun qalası zaman-zaman təmir edilsə də, 1869-cu il Böyük Samsun Yanğınına qədər möhkəm dayanmışdı. Yanğından sonra şəhərin yenidən qurulmasına cəhdlər edilib. İsveçrə əsilli bir fransız mühəndis dəvət edildi və bugünkü Samsun şəhərinin inkişaf planları edildi. Bu plan çərçivəsində qalanın quru tərəfdə olan divarları söküldü. Plana görə, 15.000 m² sahə əldə ediləcəkdi. Bu ərazinin hər m²-ni 50 qəpiyə satmaqla 60.000 qəpik əldə ediləcəyi hesablanmışdı. Yenə dəniz divarlarının və cəbbəxananı xaricindəki divarları sökərək əldə ediləcək 15.000 m³ daşın "şəhərin yenidən qurulması"nda istifadə oluna biləcəyi düşünülürdü. Yanğında evlərini və dükanlarını itirən insanlara satılacaq qala zibil daşlarının qiyməti m³ üçün 30 qəpik müəyyən edilib. Bu təmir planı ilə Anadoluda dəniz sahilində tikilmiş yeganə qala aradan qaldırıldı. Lakin, qala yerində düşmən gəmilərinə qarşı kiçik bir əsgər dəstəsi saxlanılmağa davam edirdi.

İkinci Məşrutiyyət dövründə Hərb Nazirliyi Samsun qalası kimi köhnə xarabalıqların götürülməsinə qərar vermiş və bu qərarı Sultan V Mehmed də təsdiq etmişdir. Qala ərazisinin torpaqları sonradan Hərbi Nazirliyə verildi. Sonradan “Kaleyeri” adlanan bu ərazi Maliyyə Nazirliyinin tabeliyinə keçmiş, paylanaraq hərrac yolu ilə satılıb.

2008-ci ilin yanvar ayında Samsun Böyükşəhər Bələdiyyəsinin Böyük Cami ətrafında apardığı işlər zamanı qalanın sökülməmiş divarları üzə çıxarıldı. Divarlar mühafizəyə götürülür və ətrafında qalanın tarixinə dair məlumat lövhələri quraşdırılır. 2015-ci ildə Saathane Meydanında aparılan qazıntılar zamanı qalaya aid olduğu düşünülən divarlar üzə çıxarılıb^[5].