Sənaye siyasəti — iqtisadiyyatın müəyyən sahələrinin inkişafı məqsədilə hökumət tərəfindən aparılan proaktiv və strateji tədbirlər toplusudur. Bu siyasət adətən özəl sektorun kifayət qədər sərmayə qoymadığı və ya iştirak etmədiyi hallarda tətbiq olunur.[1][2][3][4]
Tarixən sənaye siyasəti daha çox istehsal sənayesinə, hərbi baxımdan strateji sahələrə və ya qabaqcıl texnologiyaların inkişafına yönəlmişdir. Bu siyasətin əsas məqsədi daxili firmaların rəqabət qabiliyyətini artırmaq, onların texnoloji imkanlarını genişləndirmək və struktur çevrilməni təşviq etməkdir.[5]
Sənaye siyasətinin həyata keçirilməsi üçün nəqliyyat, telekommunikasiya və enerji sənayesini əhatə edən infrastruktur mühüm amil hesab olunur.[6]
Sənaye siyasəti, adətən qarışıq iqtisadiyyata malik ölkələrdə tətbiq olunan intervensiya xarakterli tədbirlərdən biridir. O, ticarət siyasəti kimi digər dövlət müdaxilə formaları ilə bir sıra ortaq xüsusiyyətlərə malikdir. Bununla belə, sənaye siyasəti makroiqtisadi siyasətdən — məsələn, kreditlərin məhdudlaşdırılması və kapital mənfəətinin vergiyə cəlb olunması kimi — fərqlənir.
Ənənəvi sənaye siyasətinə nümunə kimi ixracyönümlü sənaye sahələrinin subsidiyalaşdırılması və idxal əvəzedici sənayeləşdirmə (İƏS) göstərilə bilər. Bu modeldə bəzi əsas sektorlar, xüsusilə istehsalat sahələri, müvəqqəti olaraq ticarət maneələri ilə qorunur. Belə müdafiə tədbirləri "təcrübə qazanmaqla öyrənmə" prinsipinə əsaslanır. Seçilmiş sahələr kifayət qədər rəqabətqabiliyyətli olduqdan sonra bu məhdudiyyətlər aradan qaldırılır və həmin sahələr beynəlxalq bazara açılır.[7]
Müasir sənaye siyasəti çərçivəsində isə firmalararası əlaqələrin dəstəklənməsi, eləcə də ilkin texnologiyaların inkişafı üçün təşviqedici tədbirlər həyata keçirilir.[8]
Mübahisələr Sənaye siyasətinin sənayeləşmə və iqtisadi inkişaf prosesində oynadığı rol iqtisadçılar arasında uzun müddət müzakirə mövzusu olmuşdur. Bəzi tənqidlər bu siyasətin azad ticarət prinsiplərini poza biləcəyini və beynəlxalq əməkdaşlıqa mənfi təsir göstərə biləcəyini irəli sürür.[9]
Sənaye siyasəti ilə bağlı ənənəvi arqumentlər hələ XVIII əsrə gedib çıxır. Seçilmiş sənaye sahələrinin qorunması ideyası ilk dəfə ABŞ dövlət xadimi Aleksandr Hamiltonun 1791-ci ildə təqdim etdiyi "İstehsalat haqqında hesabat"ında irəli sürülmüşdür.[10] Bu mövzuda digər mühüm fikir sahibi alman iqtisadçısı Fridrix List olmuşdur.[11] Onun baxışları Adam Smitin azad ticarət yönümlü ideyalarına zidd idi. Smit "Xalqların var-dövləti" əsərində bir ölkənin sənaye sahəsini inkişaf etdirməsinin ən əlverişli yolunun xarici sənayeçilərə və tacirlərə tam azadlıq vermək olduğunu bildirirdi.[12]
ABŞ tarixçiləri Prins və Teylorun fikrincə, ABŞ-də dövlət və sənaye münasibətləri tarix boyu heç vaxt sadə olmamışdır və "laissez-faire" (dövlət müdaxiləsizliyi) etiketi bu münasibətləri əks etdirməkdə çox vaxt yanıltıcı olmuşdur.[13] ABŞ-də sənaye siyasəti ilk dəfə rəsmi şəkildə 1980-ci ilin avqustunda prezident Cimmi Karterin administrasiyası tərəfindən təqdim olunsa da, 1981-ci ildə Ronald Reyqan hakimiyyətə gəldikdən sonra bu siyasət ləğv edildi.[14]
Tarixən inkişaf etmiş ölkələrin — Böyük Britaniya, ABŞ, Almaniya, Fransa və digərlərinin — sənaye siyasətini aktiv şəkildə tətbiq etdiyi barədə geniş konsensus formalaşmışdır.[2] Sonrakı dövrlərdə bu modellər Braziliya, Meksika və Argentina kimi Latın Amerikası ölkələrində idxal əvəzedici sənayeləşdirmə (İƏS) siyasəti şəklində təqlid olundu.
Daha yaxın dövrlərdə Şərqi Asiya ölkələrinin sürətli sənayeləşməsi də dövlət müdaxiləsinə əsaslanan sənaye siyasətləri ilə əlaqələndirilmişdir. Bu siyasətlər istehsalat sənayesinin dəstəklənməsi, texnologiya transferi və sənaye modernizasiyasına yönəlmişdir.[15] Yaponiyanın İqtisadiyyat, Ticarət və Sənaye Nazirliyi (MITI) bu strategiyanın simvolik nümunəsi hesab olunur.[16]
Princeton Universitetindən Atul Kohliyə görə, Yaponiya öz müstəmləkələrində, xüsusilə də Cənubi Koreyada, mərkəzləşdirilmiş inkişaf modelini tətbiq etmiş və bu səbəbdən həmin bölgələr sürətlə inkişaf etmişdir.[17] Cənubi Koreya 1964-cü ildən başlayaraq beynəlxalq yardım təşkilatlarının tövsiyə etdiyi idxal əvəzedici model əvəzinə ixracyönümlü sənayeləşmə (EOI) siyasətini qəbul etmişdir.[18]
Lakin bu cür siyasətlər azad ticarət prinsipləri ilə uyğun gəlmədiyindən, Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (WTO) kimi beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində müəyyən məhdudiyyətlər tətbiq edilmişdir — məsələn, TRIMs (Ticarətə Əlaqəli İnvestisiya Tədbirləri) və TRIPS (Əqli Mülkiyyət Hüquqları ilə Əlaqədar Ticarət Aspektləri) sazişləri.[19]
Son dövrlərdə sənaye siyasətinin diqqət mərkəzi qlobal dəyər zəncirlərinə inteqrasiya və yerli sənaye klasterlərinin təşviqinə yönəlmişdir.
1980-ci illərdə ABŞ-da iqtisadi rəqabətliliyin zəifləməsi fonunda “Project Socrates” adlı təşəbbüs irəli sürüldü. Bu layihə texnologiyaların strateji istifadəsi ilə sənaye və dövlət qurumlarının koordinasiyasını təmin etmək məqsədi daşıyırdı.[20] Reyqan bu layihəni dəstəkləmiş olsa da, sonradan Corc Buşun administrasiyası onu sənaye siyasəti kimi qiymətləndirərək maliyyələşdirmədən imtina etdi.
2008-ci il qlobal maliyyə böhranından sonra bir çox ölkə, o cümlədən ABŞ, Böyük Britaniya, Avstraliya, Yaponiya və Avropa İttifaqı ölkələri yenidən sənaye siyasətlərinə müraciət etdilər. Lakin bu dəfə yanaşma daha çox qloballaşmanı qəbul edən, köhnə sənaye sahələrinin tənəzzülünə deyil, yeni texnologiyaların və emergent sənaye sahələrinin inkişafına yönəlmiş bir forma aldı.
Çin müasir dövrdə ən aktiv sənaye siyasəti yürüdən ölkələrdən biridir. Çin hökuməti mərkəzi və yerli səviyyələrdə demək olar ki, bütün iqtisadi proseslərdə iştirak edir. Yeni texnologiyalarda xarici dominantlığın qarşısının alınması və strateji sahələrdə texnoloji üstünlük əldə etmək əsas hədəflər sırasındadır.[21] Çin hökuməti robot texnologiyası, yeni enerji avtomobilləri və digər sahələrdə dövlət investisiyası və planlaşdırılması yolu ilə texnoloji üstünlüyü artırmağa çalışır.
Sənaye siyasətinin iqtisadi nəticələri müxtəlif tarixi və müasir nümunələr əsasında tədqiq olunmuşdur. Bu siyasət bəzi hallarda sənayeləşməni stimullaşdırsa da, digər hallarda resursların səmərəsiz istifadəsinə və rifah itkisinə səbəb olmuşdur.
Tarixi bir nümunədə iqtisadçı Réka Yuhasın apardığı tədqiqat Kontinental blokadanın Birinci Fransa imperiyası iqtisadiyyatına təsirini araşdırmışdır. Tədqiqat göstərmişdir ki, Birləşmiş Krallıqla ticarətdən daha çox qorunan Fransa bölgələrində mexanikləşdirilmiş pambıq ipliyi sahəsində artım daha yüksək olmuşdur.[22]
2000-ci illərdə Çin gəmiqayırma sənayesini hədəfləyən sənaye siyasəti həyata keçirmişdir. Bu siyasət dövlət subsidiyaları ilə yeni müəssisələrin açılmasını, investisiyaları və istehsalı dəstəkləmişdir. Nəticədə sahəyə yatırılan investisiyalar 270%, müəssisələrin daxilolma səviyyəsi isə 200% artmışdır. Lakin bu proses daha çox kiçik və az məhsuldar firmaların yaranmasına və artıq güc (excess capacity) probleminə səbəb olmuşdur. Nəticədə istehsalçı və istehlakçı rifahında əldə olunan fayda subsidiyaların dəyərindən az olmuş və ümumi rifah itkisinə səbəb olmuşdur.[23]
2025-ci ildə aparılmış bir tədqiqat sənaye siyasətinin ən əlverişli hallarda belə iqtisadi baxımdan “transformativ” təsirə malik olduğunu şübhə altına almışdır. Bu araşdırma sənaye siyasətinin ənənəvi müdafiə olunduğu — yəni xarici effektlərin və miqyas iqtisadiyyatlarının yüksək olduğu sahələrdə belə, əldə edilən iqtisadi qazancın məhdud olduğunu göstərmişdir. Müəlliflərin hesablamalarına görə, optimal sənaye siyasəti ilə əldə olunan ÜDM artımı, hökumətin rifahı maksimuma çatdırması və iqtisadiyyatı tam tanıması fərziyyəsi altında belə, ölkələr üzrə ortalama olaraq yalnız 1.08%-dən 4.06%-dək dəyişmişdir.[24]
- ↑ Rodrik, D. (2004). Industrial Policy for the Twenty-First Century.
- ↑ 1 2 Chang, H.-J. (2002). Kicking Away the Ladder.
- ↑ Aiginger, K. (2007). Industrial policy: a dying breed or a re-emerging phoenix?
- ↑ UNCTAD (2016). Transforming Economies: Making industrial policy work for growth, jobs and development.
- ↑ UNIDO (2013). Industrial Development Report 2013.
- ↑ OECD. Infrastructure and Industrial Policy. Retrieved 2022.
- ↑ Hausmann, R., & Rodrik, D. (2003). Economic development as self-discovery.
- ↑ Altenburg, T. (2011). Industrial policy in developing countries: Overview and lessons from seven country cases.
- ↑ Krueger, A. O. (1990). Government Failures in Development. Journal of Economic Perspectives.
- ↑ Hamilton, A. (1791). Report on the Subject of Manufactures.
- ↑ List, F. (1841). The National System of Political Economy.
- ↑ Smith, A. (1776). The Wealth of Nations.
- ↑ Prince & Taylor. (2001). A History of the U.S. Industrial Policy.
- ↑ U.S. Government. (1980). Industrial Policy and American Renewal.
- ↑ World Bank. (1993). The East Asian Miracle.
- ↑ Johnson, C. (1982). MITI and the Japanese Miracle.
- ↑ Kohli, A. (2004). State-Directed Development.
- ↑ Amsden, A. (1989). Asia's Next Giant: South Korea and Late Industrialization.
- ↑ WTO. (n.d.). TRIMs and TRIPS agreements.
- ↑ Sekora, M. (1986). Project Socrates: Strategic Technologies for Competitiveness.
- ↑ Naughton, B. (2020). The Rise of China’s Industrial Policy.
- ↑ Juhász, R. (2015). Temporary Protection and Technology Adoption: Evidence from the Napoleonic Blockade.
- ↑ Lu, Y., & Zhang, X. (2020). Costly Industrial Policy: Evidence from China's Shipbuilding Industry.
- ↑ Criscuolo, C., Martin, R., Overman, H. G., & Van Reenen, J. (2025). The Elusive Quest for Transformative Industrial Policy.
- Altenburg, Tilman. Industrial Policy in Developing Countries: Overview and lessons from seven country cases (PDF). Bonn: German Development Institute. 2011. ISBN 978-3-889-85533-6. İstifadə tarixi: 25 August 2012.
- Amsden, Alice H. Asia's Next Giant: South Korea and Late Industrialization. Oxford: Oxford University Press. 1992. ISBN 978-0-195-07603-5.
- Bingham, Richard D. Industrial Policy American Style: From Hamilton to HDTV. Armonk, NY: M. E. Sharpe. 1998. ISBN 978-1-563-24596-1.
- Carey, Mathew. Cursory View of the Liberal and Restrictive Systems of Political Economy. Philadelphia, PA: J. R. A. Skerrett. 1826.
- Chang, Ha-Joon. Kicking Away the Ladder: Development Strategy in Historical Perspective: Policies and Institutions for Economic Development in Historical Perspective. London: Anthem Press. 2002. ISBN 978-1-843-31027-3.
- Cimoli, Mario; Dosi, Giovanni; Stiglitz, Joseph E., redaktorlar Industrial Policy and Development: The Political Economy of Capabilities Accumulation. Oxford: Oxford University Press. 2009. ISBN 978-0-199-23526-1.
- Dobbin, Frank. Forging Industrial Policy: The United States, Britain and France in the Railway Age. Cambridge: Cambridge University Press 1994
- Gereffi, Gary; Wyman, Donald L. Manufacturing Miracles: Paths of Industrialization in Latin America and East Asia. Princeton, NJ: Princeton University Press. 1990. ISBN 978-0-691-02297-0.
- Graham, Otis L. Losing Time: The Industrial Policy Debate. Cambridge, MA: Harvard University Press. 1994. ISBN 978-0-674-53935-8.
- Hamilton, Alexander. "Report on the Subject of Manufactures". Philadelphia, PA: William Brown. 1827 [1791]. İstifadə tarixi: 25 August 2012.
- Heilmann, Sebastian, redaktorChina's Political System. Rowman & Littlefield. 2017. ISBN 978-1-4422-7736-6. 2017-04-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-04-26.
- Humphrey, John; Schmitz, Hubert. Governance and Upgrading: Linking Industrial Cluster and Global Value Chain Research. Institute of Development Studies. 2000. ISBN 1-8586-4334-1.
- Johnson, Chalmers. MITI and the Japanese Miracle: The Growth of Industrial Policy, 1925–1975. Stanford, CA: Stanford University Press. 1982. ISBN 0-8047-1128-3.
- Kaufmann, Friedrich; Krause, Matthias. "Industrial Policy in Mozambique" (PDF). German Development Institute. 2009. 18 October 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 August 2012.
- Khan, Mushtaq H. State Failure in Developing Countries and Strategies of Institutional Reform (PDF) // B. Tungodden; N. Stern; I. Kolstad (redaktorlar ). Toward Pro-Poor Policies: Aid, Institutions, and Globalization. Oxford University Press and World Bank. 2003. 165–195. İstifadə tarixi: 25 August 2012.
- Koh, Jae Myong (2018). Green Infrastructure Financing: Institutional Investors, PPPs and Bankable Projects, London: Palgrave Macmillan. ISBN 978-3-319-71769-2.
- Kohli, Atul. State-Directed Development: Political Power and Industrialization in the Global Periphery. Cambridge: Cambridge University Press. 2004. ISBN 978-0-521-54525-9.
- Krugman, Paul. "The narrow moving band, the Dutch disease, and the competitive consequences of Mrs. Thatcher" (PDF). Journal of Development Economics. 27 (1–2). 1987: 41–55. doi:10.1016/0304-3878(87)90005-8. 2012-09-11 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-08-24.
- Lin, Justin; Chang, Ha-Joon. "Should Industrial Policy in Developing Countries Conform to Comparative Advantage or Defy it? A Debate Between Justin Lin and Ha-Joon Chang" (PDF). Development Policy Review. 27 (5). 2009: 483–502. doi:10.1111/j.1467-7679.2009.00456.x. İstifadə tarixi: 25 August 2012.
- List, Friedrich. The National System of Political Economy. London: Longmans, Green, and Co. 1909 [1841].
- McKenzie, Richard B. Industrial Policy // David R. Henderson (redaktor). Concise Encyclopedia of Economics (1st). Library of Economics and Liberty. 2002. OCLC 317650570, 50016270 və 163149563
- Okuno-Fujiwara, Masahiro. Industrial Policy in Japan: A Political Economy View (PDF) // Paul Krugman (redaktor). Trade with Japan: Has the Door Opened Wider?. Chicago, IL: University of Chicago Press. 1991. 271–304. ISBN 0-226-45458-4. İstifadə tarixi: 25 August 2012.
- Pack, Howard; Saggi, Kamal. The case for industrial policy: a critical survey (PDF). World Bank. 2006. İstifadə tarixi: 25 August 2012.
- Prince, Carl E.; Taylor, Seth. "Daniel Webster, the Boston Associates, and the U.S. Government's Role in the Industrializing Process, 1815–1830". Journal of the Early Republic. 2 (3). 1982: 283–299. doi:10.2307/3122975. JSTOR 3122975.
- Rodrik, Dani. Industrial Policy for the Twenty-First Century // Industrial Policy for the 21st Century. UNIDO. 2004. 12 May 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 August 2012.
- Rodrik, Dani. "Industrial Policy: Don't Ask Why, Ask How". Middle East Development Journal. 1 (1). 2009: 1–29. doi:10.1142/S1793812009000024.
- Smith, Adam. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. London: W Strahan and T Cadell. 1776.
- UNCTAD; UNIDO. "Economic Development in Africa Report 2011: Fostering Industrial Development in Africa in the New Global Environment" (PDF). United Nations. 2011. İstifadə tarixi: 27 August 2012.
- Wade, Robert. Governing the Market: Economic Theory and the Role of Government in East Asian Industrialization. Princeton, NJ: Princeton University Press. 2003. ISBN 978-0-691-11729-4.