Səməd ağa Qasımov

Səməd ağa Borçalının Sarvan rayonunun Qasımlı kəndində Qasımov ailəsində anadan olub. Qaçaq Daşdəmir Ağa Qasımovun oğlu idi. Qarapapaq əsilli idi.^[1] Səməd anadan olanda atası (qardaşı Astanla birlikdə) onun şöhrətini qoruya bilməyəcəklərinə inanaraq adını ləkələməməsi üçün onu öldürmək istədi. Lakin Səmədin anası onun bu hərəkətinə mane oldu və onu uşaqlarını öldürməməyə inandırdı. Atasının qəhrəmanlıqlarını eşidən kunakların söhbətlərini dinləyən Səməd səkkiz yaşında divardan tapdığı ilk tüfəngi götürüb dağlara yola düşdü. Axşamüstü o, dağlarda öldürdüyü erməninin paltarları ilə yüklənmiş, at belində geri döndü. Atası evə qayıdıb bunu öyrəndikdən sonra oğlunu qucağına aldı, həyatında ilk dəfə öpdü və ona xeyir-dua etdi. Həmin gündən etibarən atası, onu hər yerə, hətta uzaq basqınlara belə aparmağa başladı.^[2]

13 yaşında Dağıstan bölgəsinin komandirinin karvanına qoşuldu, lakin tez bir zamanda darıxdı və Borçalıya qayıtdı.^[3] Bir neçə il sonra Səməd ağanın atası Sibirə sürgün edildi və 16 yaşlı Səməd bir dəstənin başçısı oldu və iki il ərzində onun şöhrəti atasının şöhrətini üstələdi. Arpaçay sərhədindən bütün Qars və Ərzurum bölgələrinə, demək olar ki, Qara dəniz sahillərinə çatan Səməd və onun qaçaq dəstəsinin ziyarət etmədiyi və xərac toplamadığı bir kənd yox idi. Həmçinin Bağdada çatdı və türklər ona qarşı müntəzəm qoşunlar göndərdilər. Əhaliyə aşıladığı qorxu o qədər böyük idi ki, nadir hallarda talan etmək məcburiyyətində qalırdı. O, bəzən birbaşa kəndə təkbaşına peyda olur, ağsaqqaldan nə tələb edir və nəyə və nə üçün ehtiyac duyduğunu bildirirdi. Əksər hallarda bu tələblər sorğu-sualsız yerinə yetirilirdi, xüsusən Səməd həmişə sakinlərin imkanlarına görə mülayim və ədalətli xərac alırdı, digər qoşunlardan və bəzən əhalini talan edən türk məmurlarından qoruyurdu. Amma ödəməkdən imtina edən hər bir kəndin vay halına — onlara heç bir mərhəmət göstərilmirdi. Yuxarıda adı çəkilən bölgələrin bütün əhalisi onu, adı çəkiləndə belə görmədən tanıyırdı və ona qarşı böyük bir qorxu hiss edirdi. Eyni zamanda, Səməd özünəməxsus şəkildə sevilirdi. Səməd xərac toplayarkən, o, həm də çoxlu yaxşılıq edirdi. Kasıb insanlar haqsızlıq edən birisindən şikayət edərdi. Səməd araşdırar, günahkarı tapar və cəzalandırardı.^[2]

Bir dəfə Səməd qan davası üzündən Rusiya İmperiyasında bir kəndə hücum etdi. Onlar onun gəlişini bildilər, pusqu qurdular və sonra Səmədi həbs etdilər. Səməd mühasirəyə alındı və sonuna qədər vuruşdu. Ancaq öhdəsindən gələ bilmədi, başına zərbə endirildi və huşunu itirdi. Həbsxanada oyananda Səməd dərhal qaçmaq istədi. Səməd ruhdan düşənlərdən deyildi. Beləliklə, gecə olmağına qədər gözləyərək dəmir barmaqlıqları əlləri ilə sındırdı və özünü bir neçə metr hündürlükdən coşğun Kür çayına atdı. Başından aldığı sağalmamış yaraya baxmayaraq, o, suya çıxıb qarşı sahilə üzdü. Amma təəssüf ki, qaça bilmədi; qaçışı tez bir zamanda aşkar edildi, tutuldu və bu dəfə qandallanmış şəkildə eyni həbsə atıldı. O, mühakimə olundu və Saxalində ağır iş cəzasına məhkum edildi, qardaşı isə onunla birlikdə sürgün edildi. Səməd qaçmaq istədi və yastığının altına xəncər və qızıl gizlətdi. O, siyasi məhbusla eyni dəstədə idi. Səməd ona qaçış planı barədə danışaraq sirrini açdı, lakin məhbus onu təslim etdi. Elə həmin axşam Səməd onu boğdu və sonradan ən ciddi nəzarət altına alındı. Səməd sonda qaçmağı bacardı və o, qardaşı Astanla birlikdə Yaponiya və Çindən keçərək qaçdı. Monqolustan, Hindistan, Əfqanıstan, İran və daha sonra Qafqazdakı vətənlərinə qayıtdılar. Rus-Osmanlı müharibəsindən bir az əvvəl Qafqaza gələn Səməd, onu şəxsən tanıyan Şahzadə Orbelianinin yanına getdi. Səməd, ərazini əlinin içi kimi tanıdığı üçün ondan üzr istəməsini və müharibəyə göndərməsini istədi.^[2] Tez bir zamanda bağışlandı, milis sıralarına yazıldı və dərhal Qars, Ərzurum və Ərdəhana getmək əmri verildi. Səməd həmçinin 150 Borçalı Qarapapaq dəstəsi topladı; sonradan müxtəlif bölgələrdən olan Qarapapaqlardan daha çox insan dəstəyə qoşuldu.^[2]