Səfəvilər dövrü İsfahan Məktəbi — İslam fəlsəfəsi məktəblərindən biridir. Onun əsasını Mir Dəmad qoymuş və ən yüksək inkişaf mərhələsinə Molla Sədranın əsərləri ilə çatmışdır.[1][2] Məktəbin adını ilk dəfə Seyid Hüseyn Nəsr və Anri Korben istifadə etmişdir.[1]
Səfəvilər dövründə I Şah Abbasın İslam dininə göstərdiyi diqqət nəticəsində İsfahan şəhəri dövlətin həm dini, həm də elmi mərkəzinə çevrildi. Bu dövrdə Rey və Şiraz şəhərləri də elm ocaqları kimi tanınırdı.
Bu məktəb Səfəvilər dövləti iqtisadi və siyasi sabitliyə qovuşduqdan sonra formalaşmağa başlamışdır. Səfəvi sarayı incəsənətə dəstək göstərir, bu isə fəlsəfi inkişafı da stimullaşdırırdı.[3] Həmin dövrdə Əhməd Əlavi kimi şiə alimləri ilə xristian və yəhudi alimləri arasında elmi mübahisələr aparılırdı.[4] Bu intellektual mühitdə Şihabəddin Sührəvərdinin fəlsəfi irsi Mir Dəmad və Molla Sədra tərəfindən yenidən inkişaf etdirilməyə başlandı.[5] Seyid Hüseyn Nəsrin fikrincə, bu məktəb həm fəlsəfə ilə nübüvvət arasındakı münasibətlər baxımından, həm də Molla Sədranın yetişdirilməsi baxımından mühüm rol oynamışdır. İsfahan məktəbi Şiraz məktəbinin davamı hesab olunur. Bununla yanaşı, İbn Turka, Qazi Meybudi və İbn Əbi Cümhur Əhsai kimi filosoflar da İsfahan məktəbinin formalaşmasına ciddi təsir göstərmişdir. Məktəbin qurucuları İsfahanı paytaxt etmişdilər.
Mir Dəmad İsfahan fəlsəfi məktəbinin əsasını qoymuşdur. O, şiə fiqhində mühüm nüfuza malik olan alim Mühəqqiq Kərəkinin bacısı oğlu idi. Bəzi tədqiqatçılar onu “zaman” məsələsinə dair fəlsəfi nübüvvət anlayışı ilə tanıdırlar. Korbenin təsvirinə görə, Mir Dəmad analitik zəkaya sahib idi və biliyin dini əsaslarının fərqində idi. Onun fəlsəfi düşüncəsinin ən mühüm xüsusiyyəti İbn Sina (Avicenna) və İbn Rüşd (Averroes) fəlsəfəsini birləşdirmək, başqa sözlə, intellektual və mənəvi sahələri uzlaşdırmaq cəhdi olmuşdur.[1] Mir Dəmadın zaman haqqında nəzəriyyəsi (“Hudus Dahri”) şöhrət qazanmış, lakin bu mövzuda onun fikirləri tələbəsi Molla Sədra tərəfindən tənqid edilmişdir. Zaman məsələsinə dair fəlsəfi baxış fərqləri onların arasında ciddi mübahisələrə səbəb olmuşdur.[6]
Mir Əbülqasım Fəndərəski Fərabi və İbn Sinanın davamçısı olan peripatetizm (məştailik) fəlsəfəsinə bağlı filosof idi. O, işraqilikdən fərqli olaraq məştai fəlsəfəni müdafiə edirdi.[7] O, İsfahan məktəbində riyaziyyat və təbabət kimi müxtəlif elmi fənlər də tədris etmişdir.[8] Onun Molla Sədraya birbaşa dərs deyib-demədiyi mübahisəlidir, lakin onların sıx əməkdaşlıq etməsi məlumdur. Mir Fəndərəski zərdüştilik və hind fəlsəfəsi ilə də maraqlanmış, Hind fəlsəfəsinə dair əsərlər, incəsənət haqqında risalələr və mistik təcrübələrinə dair yazılar qələmə almışdır.[9] Seyid Hüseyn Nəsrin qeyd etdiyinə görə, o, fəlsəfə, poeziya, kimya və yoqa fəlsəfəsinə bələd idi. Mir Dəmad ilə birgə “Sənaiyyə risaləsi”ni yazaraq fəlsəfə ilə nübüvvəti uzlaşdırmağa çalışmışdır. Həmçinin bir sıra hind fəlsəfi mətnlərini farscaya tərcümə etməyə cəhd etmişdir.[10]
Şeyx Bəhai Molla Sədranın üç müəllimindən biri olmuş, İsfahan məktəbində fəaliyyət göstərmiş və Səfəvi sarayında baş qazı vəzifəsini icra etmişdir.[11] O dövrdə bir çox İslam alimləri kimi, həm elm adamı, həm də arif idi; müxtəlif elmlərə dərindən yiyələnmişdi. Şəriət ilə təriqət arasında əlaqəni harmoniyaya gətirməyə çalışmışdır.[12] O, “Hikmət-i Yamani” (imanın hikməti) terminini işlətmişdir. Onun fəlsəfi görüşünə görə, kainatda yalnız insan zəkaya malikdir; bu baxış “Varlığın İşıqlanma Məkanı” adlanır.[13]
- Seyid Əhməd Əlavi
- Şəmsəddin Məhəmməd Gilani
- Əbdürrəzzaq Lahici
- Qütbəddin Məhəmməd Eşkevari
- Molla Sədra
- Məhəmməd Möhsün Feyz Kaşani
- Mirzə Rəfiə Naini
- Ağa Hüseyn Xansari
- Məhəmməd Baqir Səbzəvari
- Qazi Səid Qumi
- Mir Qəvaməddin Razi
- Məhəmməd Sadıq Ərdəstani
- Molla Məhəmməd Sadıq Ərdəstani
- Məhəmməd İsmayıl Xacui
- Molla Nəima Təleqani
- Əbdürrəhim Dəmavəndi
- Ağa Məhəmməd Bidabadi
- Molla Mehdi Nəraqi
- Molla Əli Nuri
- Molla Nəzər Əli Gilani
- Molla İsmayıl İsfahani
- Molla Abdullah Zunuzi
- Molla Hadi Səbzəvari
- Molla Məhəmməd İsmayıl Dərbkuşki
- Molla Məhəmməd Kaşani
- Cahangir xan Qaşqayi
- ↑ 1 2 3 "ISFAHAN SCHOOL OF PHILOSOPHY – Encyclopædia Iranica". Iranicaonline.org. İstifadə tarixi: 27 fevral 2016.
- ↑ Aminrazavi, Mehdi. Mysticism in Arabic and Islamic Philosophy // Edward N. Zalta (redaktor). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2016). 2016.
- ↑ Newman, Andrew J. (2006). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. Library of Middle East History. Vol. 5. I.B.Tauris. ISBN 9781860646676. p. 90
- ↑ Rula Jurdi Abisaab (2004). Converting Persia: Religion and Power in the Safavid Empire. International Library of Iranian Studies. Vol. 1. I.B.Tauris. ISBN 9781860649707.
- ↑ Savory, Roger (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. ISBN 9780521042512. p. 217
- ↑ Nasr, Seyyed Hossein. Islamic Philosophy from Its Origin to the Present: Philosophy in the Land of ... - Google Books. State University of New York Press. Yanvar 2006. ISBN 9780791481554. İstifadə tarixi: 2016-02-27.
- ↑ Dani, Ahmad Hasan; Masson, Vadim Mikhaĭlovich; Unesco. History of Civilizations of Central Asia: Development in contrast : from the ... - Google Books. UNESCO. Yanvar 2003. ISBN 9789231038761. İstifadə tarixi: 2016-02-27.
- ↑ Kamal, Muhammad. From Essence to Being: The Philosophy of Mulla Sadra and Martin Heidegger - Muhammad Kamal - Google Books. ICAS Press. 2010. ISBN 9781904063377. İstifadə tarixi: 27 fevral 2016.
- ↑ Kamal, Muhammad. Mulla Sadra's Transcendent Philosophy - Muhammad Kamal - Google Books. Ashgate Publishing. 28 may 2013. ISBN 9781409477020. İstifadə tarixi: 27 fevral 2016.
- ↑ Nasr, Seyyed Hossein. Knowledge and the Sacred: Revisioning Academic Accountability - Seyyed Hossein Nasr - Google Books. SUNY Press. Yanvar 1989. ISBN 9780791401767. İstifadə tarixi: 2016-02-27.
- ↑ Babayan, Kathryn. Mystics, Monarchs, and Messiahs: Cultural Landscapes of Early Modern Iran. Harvard CMES. 2002. ISBN 9780932885289. İstifadə tarixi: 27 fevral 2016.
- ↑ Moris, Zailan. Revelation, Intellectual Intuition and Reason in the Philosophy of Mulla ... - Zailan Moris - Google Books. Routledge. 5 Noyabr 2013. ISBN 9781136858598. İstifadə tarixi: 2016-02-27.
- ↑ (Modarresi Motlaq 1389 solar, С. 42–47)