Qazax xanlığı dövründə ölkədə əmin-amanlıq vardı.

XVIII əsrin sonunda bu vəziyyət tamamilə dəyişdi. Qazax jüzlərinin xarici vəziyyətinin mürəkkəbliyi, həmçinin daxili çətinlik qonşuların onların torpaqlarını zəbt etməsini asanlaşdırdı. Ona görə də çar hökumətinə və feodal agalığınaa qarşı xalq kütlələrinin azadlıq hərəkati başlandı.

XVIII əsrin 70-90-ci illərində qazax-rus münasibətləri kəskinləşmişdi. 1773-1775-ci illərdə Y.Puqaçovun başçılığı altinda olmuş kəndli müharibəsində Kiçik va Orta jüz qazaxları fəal iştirak etmişdilər , Bu hərəkatın iştirakçısı Sırım Datovun başçılığı altında 1783-1797-ci illərda Kiçik jüz qazaxlarının üsyanı olmuşdu. Üsyanın əsas səbəbi qazaxların torpaqlannm zəbt olunmasi, aqrar məsələlərn kəskinləşməsi, köçərilərin həmişə istifadə etdikləri otlaqlara qadaga qoyulmasi, inzibati orqanların, kazak qoşunlanmn soyğunçuluğu və yerli feodalların özbaşınalığı idi .

Abılay xanın ölümündən sonra iqtidar zəifləməsi ilə Kiçik Jüzün qazaxları öz xanlığını qurmuş, başına Qayıp sultanın oglu Batır xanı gətirmişdilər. Nurəli xan iqtidarında isə, sadəcə sərhəd-sınırların yaxınlarında köçəri həyatını sürdürən qazaxlar qalmışdır. XVIII əsrdə bu bölgədə Rus hakimlərinin əmrləri çərçivəsindən çıxmayan Əbülxeyr xanın nəsillərinə qarşı qazaxlarda bir xosnudsuzluq ortaya çıxmışdır. 1773-1776-cı illərdə Qazax sultanları ilə böyükləri tərəfindən edilən xəyanətlər, hələ xalq tərəfindən unudulmamışdır. Bu səbəblə XVIII əsrin sonunda Qərbi Qazaxıstandakı Rusiya və onun kuklası Əbülxeyr xan və onun nəsillərinə qarsı başlayan dirəniş, qazaxların ilk milli qurtuluş savaşı olmuşdur.

1775-ci ildə Çar idarəsi, Qazax bozqırlarını iki bölgəyə bölüb, sərhəd-sınır komissiyası qurmuşdu. Xalqa Y. İ. Puqaçov dirənişini unutdurmaq üçün Yayık çayına Ural adını vərmişdilər. Çar hökuməti Qazax xanlarını öz agentlərinə döndərmək istəmişdi.

1782-ci ildə Rus hakimləri İdil (Volqa) və Yayık (Ural) çayları arasında Nurəli xanı və yaxınlarını yerləşdirmişdi. Xan və onun qardaşları hər il Orenburqdan maaş alaraq, Kiçik Jüz xalqının köç yerlərini dəqiqləşdirmiş və istədikləri qədər vergi yükləmişdilər. Bu dönəmdə rus kazakları sərhəd-sınırlardakı Qazax kəndlərinə basqınlar etməyə başlamışdır. 1782-1783-cü ildə qazaxlardan min baş at zorla alınmışdır. Bu hadisələrin ardından başlayan soyuq qış mövsümünün səbəb oldugu aclıq, Qazax xalqının durumuna daha da ağır səkildə təsir etmişdi. Bu səbəblə qazaxlar Rus hakimlərinin yasaqladığı Ural çayının iç hissələrinə artıq köç etməyə başlamışdılar.

Bunu görən ruslar o torpaqlara yerləşdiyi kazakları müdafiəsiz xalqın üstünə göndərmişdi. Kazakların xalqa qarsı insafsızca davranması və sürülərini yağma etmələri bardağı daşıran son damla olmuşdur. Xalq böyük bir həyəcan içində üsyan etmişdir. Ancaq kazaklar Rus birliklərindən kömək alaraq xalqın üstünə hücum etmişdilər. Bu qeyri-bərabər qüvvələr arasındakı mübarizəni qazaxlar uduzaraq bir çox itki vermişdilər. Fəqət Kiçik Jüzdə başlayan bu haqqını arama hərəkəti, bütün Qazax ellərində böyük əks-səda yaratdı. Xalq, qəsp edilən haqlarını, istiqlalını yenidən qazanmanın özləmini və zərurətini siddətlə hiss etməyə başlamışdı. Fəqət xalqı kim birləsdirəcək, milli mübarizənin öndərliyini kim edəcəkdi? Çox keçmədən, xalq belə bir öndərin çıxışına da şahid olmuşdur.

1783-cü ildə Qazax xalqı, Rus işğalına qarsı milli dirənişə Sırım Batur adındakı bir xalq qəhrəmanı öndərliyində başlamışdır. Bu üsyan 15 il sürmüşdür. Qazax xalqının geniş dəstəyinə əlavə olaraq bəzi tayfa bəylərinin də dəstəyini alan Sırım Batur 1780-1790-cı illərdə aramsız hücumları ilə Rus ordularına çox zor günlər yaşatmışdır. Hətta 1783-cü ildə Sırım Batur başçılığındakı milli dirənis birlikləri Rus ordusunu ağır bir məğlubiyyətə uğradaraq, bir çox zabitlərini də əsir almağı bacarmışdı.

Sırım Baturun bu uğuru xalq arasında böyük həyəcan yaratmışdı. Ruslara qarşı mübarizə etmək istəyən xalq, dalğalar halında Sırım Baturun ətrafında toplanmağa başlamışdı.

Sırım Datovun (1753-1802) başçılığı altında Kiçik jüzdə baş vermiş üsyan çar Rusiyasına qarşı ilk açıq çıxış idi. Üsyanın ilkin mərhələsində Sırım Datov Orsk qalası yaxınlığında Aşağı Ural xətti rayonunda Ural kazaklarina qarşı mübarizə aparmışdı. Üsyanın əsas mərkazi Saqız çayı yaxınlığında yerləşirdi. Sırım Datov 2700 nəfərlik dəstə toplamışdı. Üsyançıların ümumi sayı 6 min, bəzi məlumatlara görə 7 minə çatmışdı.

Üsyanın əsas xüsusiyyətlərindən biri də Nurəli xanın hakimiyyətinə qarşı çevrilməsi idi. Kiçik Jüzdən II Yekaterinaya göndərilmiş məktubda onun hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması bildirilirdi. Sırım Datov Çar Rusiyasmin müstəmləkəçilik siyasəti ilə yanaşı, Nurəli xandan sonra hakimiyyətə qalan xanlara qarşı da mübarizə aparmışdı 1792-ci ildən sonra xalq hərəkatı partizan müharibəsi xarakteri almışdı. II Yekaterina Sırım Datovun tutulmasi haqqinda göstariş vermişdi. 1797-ci il oktyabrmda Ayşuakin xan seçilməsindən sonra onun tərəfdarları va Nurəli xanın oglanları tərəfindən təqib olunan Sırım Datovun Xivə xanlığına keçməsi onun 14 illik mübarizəsina son qoydu.

• Вяткин Н. П. Батыр Срым. М.-Л. Издательство АН СССР, 1947 (переиздано, Алматы, 1998).