Sürmənə

Eramızdan əvvəl 8-ci əsrdə Milet kolonistləri əvvəlcə Sinopda, sonra Trabzonda (e.ə. 756) məskunlaşaraq Kolxida xalqları kimi tanınan yerli əhali ilə ticarətə başladılar. Trabzonda məskunlaşmanın daha əvvəlki dövrlərə aid olduğu düşünülsə də, ən azından Milet kolonistlərinin məskunlaşması ilə bölgə yazılı mənbələr vasitəsilə tanınmağa başladı. Çox güman ki, Sürmənə kimi tanınan yer bu tarixlərdən sonra kolonistlərin və yerli əhalinin ticarət etdiyi bazar yeri kimi qurulmuşdur. Şərqi Qara dəniz bölgəsi eramızdan əvvəl VI əsrin əvvəllərində Fars ərazisinə birləşdirilsə də, kolonistlər imtiyazlı hüquqlarla ticarətlərini davam etdirə bildilər. Herodot xəbər verir ki, Fars imperatoru Kserksin indiki Yunanıstana səfəri zamanı onun ordusunda Trabzon bölgəsindən olan Tiberiyalılar, Makronlar və Mosiniklər kimi yerli xalqlar da var idi. Eramızdan əvvəl IV əsrdə qələmə aldığı Anabasis əsərində Ksenofont Trabzonun şərqində yaşayan yerli xalqlardan biri kimi Makronları da qeyd edir və onların Zanları meydana gətirən laz və meqrellərin əcdadları olduğu ümumi qəbul edilir. Mitridatis adlı fars zadəganının qurduğu Pont krallığının (e.ə. 281-66) torpaqlarında bir müddət qalan Sürmene daha sonra Roma torpaqlarına qatıldı. Qısa müddət ərzində əl dəyişdirdikdən sonra Trabzon bölgəsi eramızdan əvvəl 63-cü ildə mütləq olaraq Roma hakimiyyəti altına keçdi.

Tarix boyu Sürmənə adı bir-birinə yaxın olan bir neçə yaşayış məntəqəsi üçün işlənmişdir. Roma və Bizans dövründə eramızın 3-cü əsrindən etibarən Sourmania/Susurmena/Sousourmena adı ilə tanınan yaşayış məntəqəsinin adı zamanla Sürmənəyə çevrilmişdir. Bu səbəbdən bugünkü Araqlı və Köprübaşı ilçələlərinin tarixi Sürmenənin 20-ci əsrin ortalarına qədərki tarixi ilə iç-içədir. Roma valisi Arrianın eramızın 131/132-ci ildə yazdığı Periplus Ponti Euxini adlı əsərində İssiporto (Hyssiporto) Limanı olaraq bəhs edilən yer bugünkü Araklı limanını təsvir edir. Eramızdan əvvəl VI əsrdə yaşamış qədim coğrafiyaşünas Pseudo-Skylaksın Rizə ilə Trabzon arasında yerləşdiyini qeyd etdiyi Psaron limanının bu liman olması ehtimalı yüksəkdir^[2]. Limana adını verən İsso/Hyssos çayı bu gün də Qaradərə adlanır. Bu dövrdə Roma İmperiyasının şərq sərhədində olduğu üçün Qaradərənin Qara dənizə töküldüyü limana nəzarət edən qalada Roma qarnizonu (Hyssus Legion) var idi^[3]. Limanı idarə edən bu qarnizonun Canayer yaylasında (bu gün Araqlı ilçəsinin Buzluca məhəlləsi sərhədlərində) yerləşən qala və ya Araqlı burnunda yerləşən qala olduğu güman edilir. Bəzi fikirlərə görə, limanda yerləşən qala Caneyer qalasının sahildəki uzantısı şəklində bir hissəsi idi. O zamanlar indiki Gümüşhane ilinin Sadak kəndində yerləşən Satala Legionu ilə bu limanın Qaradərə yolu boyunca quru əlaqəsi var idi ki, bu da Trabzonun daxili bölgələrlə əlaqəsini təmin edirdi. Hərbi baxımdan daxili bölgələrin Qara dənizə bağlanmasında mühüm rol oynayan liman buradakı karvan yolu sayəsində ticarət baxımından da böyük əhəmiyyət kəsb edirdi.

II əsrdən etibarən Trabzon bölgəsində yaşayan yerli əhali xristianlaşmağa başladı və I Konstantinin xristianlığı imperiyanın rəsmi dini elan etməsi ilə Trabzonda yepiskopluq quruldu. Beləliklə, Trabzon bölgəsində yerləşən Sürmənədəki yerli əhali tez bir zamanda Xristianlaşaraq sonralar Rum adlandırılacaq xristian icmasını meydana gətirdi. İlk dəfə Araqlı limanında yerləşdiyi üçün xatırlanan Sürmene adının daha sonra bir az yuxarıda Canayer yaylasında hərbi baza olaraq qurulan qala və qəsəbə üçün istifadə edildiyi görülür. Bunun 541-562-ci illərdə Bizans və Sasanilər arasında Lazika müharibəsi zamanı limana, karvan yoluna və digər qalalara baxan strateji mövqeyi ilə əlaqədar olduğu düşünülür. Bizans və daha sonra Trabzon İmperiyası dövründə qəsəbə “Sourmania” adlanan hərbi və inzibati bölgə olan Sürmene Bandonunun mərkəzi olmuşdur. Limanı və karvan yolu üzərində olması səbəbindən əhəmiyyətli bir yerə sahib olan Sürmene, 1458-ci ildə Halanıkda (indiki Sürmene Zeytinli mahalı) əhəmiyyətli bir bazar yeri olaraq yenidən quruldu.

Ağqoyunlu dövlətinin hökmdarı Uzun Həsən Trabzon imperatoru IV İohannın qızı Dəspinə xatunla evləndiyi zaman ona cehiz (Draxoma) kimi verilmiş torpaqlar arasında Sürmənə Bandonunda yerləşən və monastır mülkü olan Zeytinli kəndi də var idi^[4]. Sonrakı illərdə Gemora (Yomra) Bandonunun ləğv edilərək Sürmene Bandonuna bağlandığı nəzərə alınarsa, sözügedən bazar yerinin əhəmiyyətli bir mövqedə olduğu anlaşılır^[5].

1461-ci ildə Herseqli Əhməd Paşanın komandanlığı ilə Osmanlı ordusu Qaradərə vadisinin yuxarısından sahilə enərək qalanı ələ keçirdi və bununla da Sürmənə qəsəbəsini Osmanlı hakimiyyəti altına aldı. Həmin il Trabzonun Osmanlı torpaqlarına qoşulması ilə qəsəbə yeni qurulan Trabzon Sancağının nahiyəsinə (Osmanlıca: ﺳﻮرﻣﻨﻪ Sürmənə) çevrildi. 1486-cı il siyahıyaalınmasına görə Sürmənədə dövlət məmurları - əsgərlərdən başqa müsəlman əhali yox idi. Lakin 1486-cı ildə Sürmənə nahiyəsində 26, 1515-ci ildə isə 9 ailənin ya sürgün, ya da öz istəyi ilə məskunlaşdığı görünür. Həmçinin qeydlərdə Sürmənədən 10 xristian ailənin Giresuna, 4 ailənin isə Tireboluya köç etdiyi bildirilir. Qəsəbədə müsəlman və xristian köçləri sonrakı illərdə də davam etmişdir. Məsələn, 1554-cü il siyahıyaalınmasında yazılan məlumata görə, Cancaya (Gümüşhane) Sürmənə mahalından 2 subay və 7 ailə müsəlman, 1 tək və 1 ailə xristian köçmüşdür.

Karaman və Rum vilayətinin 387 saylı mühasibat dəftərindəki qeydlərə görə, 1520-ci ildə Sürmene mahalında 23 kənd və 2 oba var idi: Aho, Araqlı, Halanik, Hamandos, Hara, İpoforya, İvyan, Kahora, Koloynasa-civarai, Mahorahos, Manalai, Malahanov, Misohor, Samayeri, Yarakar, Zaniki, Zaroha, Zavendika, Zavlı, Zavzaka və Zeraniki. O dövrdə Sürmənə nahiyəsində 124-ü müsəlman, 2390-ı xristian olmaqla 2514 ev təsərrüfat var idi və orada 2737 nəəfər (yetkin kişilər) yaşayırdı.

O dövrdəki ev təsərrüfatlarının sayına və kişi əhalisinə əsaslanaraq Sürmənə nahiyəsində 13.478 nəfərin (290-ı müsəlman idi) yaşadığı və müsəlmanların nisbətinin 2,15% civarında olduğu hesablanmışdır. 1554-cü il qeydlərində Sürmənə mahalında kəndlərin sayı 23 olduğu halda, kəndlərin sayı 18-ə çatmışdır. 1583-cü il siyahıyaalınmasına görə Sürmənə mahalı 54 kənd və 22 obadan ibarət idi. Bu dövrdə Sürmene nahiyəsində təxminən 16.817 nəfər (2.702-si müsəlman idi) yaşayırdı və müsəlmanların ümumi əhalidəki payı 16% civarında idi. 1583-cü il siyahıyaalınmasında kəndlərin və obaların sayı artdı, əkinçilik üçün açılan torpaqlar, eləcə də torpaqların parçalanması artdı. Bu səbəbdən, 1583-cü il siyahıyaalınmasında müsəlman əhali arasında çox az torpaq sahibi olan Bennak ev təsərrüfatlarının sayı çox yüksək bir rəqəmə - 423-ə çatdı.

Göründüyü kimi, erkən Osmanlı dövründə yaşayış məntəqəsində yunanlar üstünlük təşkil edirdi. Trabzonlu P. Minas Bıjışkyanın 1819-cu ildə nəşr etdirdiyi “Qara dəniz sahilinin tarixi və coğrafiyası” adlı əsərində yazdığına görə, Həmşindən köç edən ermənilər daha çox Qaradərə vadisi (Araqlı) ətrafında məskunlaşıblar. L.Haçikyan P.Tumayantın 1870-ci ildə hazırladığı əsərində də bildirir ki, Qaradərə (Araqlı) erməniləri 1690-1700-cü illərə uyğun gələn din dəyişdirməkdən qaçan 170-180 il əvvəl Bayburtdan və İspirdən, əsasən Həmşindən qaçan ermənilərdir. P.Tumayant bu ermənilərin bir hissəsinin 1780-ci ildən sonra müsəlman olduqlarını, əhəmiyyətli bir hissəsinin isə Trabzonun mərkəzindən Adapazarıya qədər Qara dəniz sahili boyunca yerləşən mühüm yaşayış məntəqələrinə köç etdiklərini də bildirmişdir. XVI əsr qeydlərində xristianlar arasında ermənilərin ayrı-ayrılıqda qeyd edilməməsi, 19-cu əsr Osmanlı qeydlərində isə nahiyədə ermənilərin çox az olması yuxarıda təsvir edilən tarixi prosesi təsdiqləyir.