Butun axtardiqlarinizi tapmaq ucun buraya: DAXIL OLUN
  Mp4 Mp3 Axtar Yukle
  Video Axtar Yukle
  Shekil Axtar Yukle
  Informasiya Melumat Axtar
  Hazir Inshalar Toplusu
  AZERI CHAT + Tanishliq
  1-11 Sinif Derslikler Yukle
  Saglamliq Tibbi Melumat
  Whatsapp Plus Yukle(Yeni)

  • Ana səhifə
  • Təsadüfi
  • Yaxınlıqdakılar
  • Daxil ol
  • Nizamlamalar
İndi ianə et Əgər Vikipediya sizin üçün faydalıdırsa, bu gün ianə edin.
 Kömək
Kitab yaradıcısı ( deaktiv et )
 Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin Kitabı göstər (0 səhifə) Səhifə təklif edin

Süni intellekt etikası

  • Məqalə
  • Müzakirə

Süni intellekt etikası (və ya AI etikası) — süni intellekt (AI) sistemlərinin layihələndirilməsi, inkişafı, tətbiqi və istifadəsi zamanı yaranan etik, hüquqi və sosial məsələləri araşdıran tətbiqi etika sahəsidir. Bu sahənin əsas məqsədi süni intellekt texnologiyalarının təhlükəsiz, ədalətli, şəffaf və insan məxfiliyinə hörmət edəcək şəkildə inkişaf etdirilməsini təmin etməkdir. [1] Süni intellekt etikası, texnologiyanın bütün həyat dövrü ərzində insan ləyaqətinə və hüquqlarına hörmət etməsini, eyni zamanda cəmiyyətin rifahına xidmət etməsini təmin etmək üçün zəruri olan prinsipləri, təcrübələri və idarəetmə mexanizmlərini müəyyən edir. [2][3][4] Bu məsələlər arasında alqoritmik qərəz, şəffaflıq, məlumat məxfiliyi, avtonomiya, insan hüquqları və məsuliyyət xüsusilə önəmlidir. [5]

Mündəricat

  • 1 Tarixi və kontekst
  • 2 Əsas etik prinsiplər
    • 2.1 Şəffaflıq və izah oluna bilərlik
    • 2.2 Qərəzsizlik və ədalət
    • 2.3 Məsuliyyət və hesabatlılıq
    • 2.4 Məlumat məxfiliyi və razılıq
  • 3 Etik problemlər sahə üzrə
    • 3.1 Tibb və səhiyyə
    • 3.2 Hərbi sahə
    • 3.3 Təhsil
    • 3.4 Digər sahələr
  • 4 Akademik dürüstlük və müəlliflik
  • 5 Tənzimlənmə və standartlar
    • 5.1 Avropa İttifaqı
    • 5.2 UNESCO
    • 5.3 Qlobal səviyyədə digər təşəbbüslər
  • 6 Tətbiqi etika alətləri və çərçivələr
    • 6.1 FATE çərçivəsi
  • 7 Həmçinin bax
  • 8 İstinadlar

Tarixi və kontekst

Süni intellekt etikası ilə bağlı müzakirələr 1950-ci illərdə AI sahəsinin yaranması ilə eyni vaxtda başlasa da, 2010-cu illərdən etibarən dərin öyrənmə (deep learning) və böyük veriləmlər (big data) texnologiyalarının sürətli inkişafı ilə akademik, ictimai və siyasi diqqətin mərkəzinə çevrilmişdir. [6][7] Bu dövr texnologiyanın mürəkkəbliyi, onun cəmiyyətin müxtəlif sahələrinə dərin inteqrasiyası və hibrid reallıqların yaranması ilə bağlı yeni etik problemləri ortaya çıxarmışdır. [8] Artan maraq, həmçinin AI-nin iqtisadiyyat, siyasət, səhiyyə və gündəlik həyat üzərindəki dərin təsirləri ilə bağlıdır. [9]

Əsas etik prinsiplər

Süni intellekt etikasının təməlində bir neçə əsas prinsip dayanır ki, bunlar texnologiyanın məsuliyyətli şəkildə inkişafı üçün çərçivə rolunu oynayır.

Şəffaflıq və izah oluna bilərlik

AI sistemlərinin qərarvermə prosesləri və nəticələri insanlar üçün anlaşılan və izah oluna bilən (explainable) olmalıdır. Xüsusilə dərin sinir şəbəkələri kimi mürəkkəb modellərdə müşahidə olunan "qara qutu" (black box) problemi, sistemin hansı məntiqlə qərar verdiyini anlamağı çətinləşdirir. Bu, xüsusilə tibb kimi yüksək riskli sahələrdə həkimlərin və istifadəçilərin sistemə olan etimadını ciddi şəkildə azaldır. [1] İzah oluna bilərlik, alqoritmlərdəki potensial qərəzlərin aşkarlanması, nəticələrin yoxlanılması və sistemin etibarlılığının təmin edilməsi üçün kritik əhəmiyyət daşıyır. [10][11] Şəffaflıq prinsipi, həmçinin qida təchizatı zənciri kimi sahələrdə texnologiyanın izlənilə bilərliyini (traceability) və interpretasiya edilə bilənliyini (interpretability) təmin etmək üçün də vacibdir. [12][13]

Qərəzsizlik və ədalət

AI alqoritmləri, təlim üçün istifadə olunan məlumatlardakı mövcud sosial, tarixi və statistik qərəzləri təkrarlaya və hətta gücləndirə bilər. [14] Məsələn, dermatologiyada AI alqoritmlərinin əsasən açıq rəngli dəri nümunələri ilə təlim keçməsi, onların tünd dərili xəstələrdə dəri xərçəngini daha az dəqiqliklə diaqnoz etməsinə səbəb olur ki, bu da mövcud tibbi bərabərsizlikləri daha da dərinləşdirir. [15][16] Bənzər qərəzlilik halları diabet xəstəliyinin idarə olunmasında, [17] əlilliyi olan şəxslərə qarşı "qabiliyyət qərəzi" (ability bias) [18] və digər sahələrdə də müşahidə olunur. Bu problemin həlli üçün təlim məlumatlarının müxtəlifliyinin artırılması və qərəzləri azaldan alqoritmik metodların tətbiqi zəruridir. [19] Əsas məqsəd, AI-nin faydalarının və zərərlərinin cəmiyyətin bütün təbəqələri arasında ədalətli paylanmasını (distributive justice) təmin etməkdir. [20]

Məsuliyyət və hesabatlılıq

AI sisteminin səhv qərarı nəticəsində yaranan zərərə görə məsuliyyətin kimə aid olması - proqramçıya, istehsalçı şirkətə, istifadəçi həkimə, yoxsa tənzimləyici orqana - hüquqi və etik baxımdan mürəkkəb bir məsələdir. [21] Bu mürəkkəb məsuliyyət zəncirinin aydınlaşdırılması və hesabatlılıq mexanizmlərinin yaradılması, AI-yə ictimai etimadın formalaşması üçün fundamental şərtdir. [22][23] Ümumi konsensusa görə, süni intellekt hələlik hüquqi subyekt hesab edilmədiyi üçün son nəticədə məsuliyyət və cavabdehlik onun insan yaradıcıları və operatorlarının üzərində qalır. [3]

Məlumat məxfiliyi və razılıq

AI sistemləri, xüsusilə səhiyyə sahəsində, fəaliyyət göstərmək üçün böyük həcmdə həssas şəxsi məlumatları (məsələn, xəstəlik tarixçələri, genetik məlumatlar) emal edir. Bu səbəbdən, ABŞ-da HIPAA (Health Insurance Portability and Accountability Act) və Avropa İttifaqında GDPR (General Data Protection Regulation) kimi məlumatların qorunması haqqında qanunlara ciddi şəkildə riayət olunmalıdır. [24][25] Psixi sağlamlıq proqramlarında böyük verilənlər (Big Data) analizi geniş istifadə edildiyi üçün məlumatların təhlükəsizliyi və məxfiliyi burada xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. [26] Xəstə məlumatlarının qorunması, tibbi etikanın dörd əsas prinsipindən biri olan zərər verməmə (non-maleficence) prinsipinin bir hissəsidir və AI tətbiqlərində bu prinsipə ciddi riayət olunmalıdır. [27][28]

Etik problemlər sahə üzrə

Süni intellektin tətbiqi cəmiyyətin demək olar ki, bütün sahələrində spesifik etik problemlər yaradır.

Tibb və səhiyyə

AI-nin səhiyyədəki tətbiqi, bəlkə də, ən çox etik müzakirəyə səbəb olan sahədir. [29] Bu texnologiyalar diaqnozun dəqiqliyini artırmaq, müalicəni fərdiləşdirmək və səhiyyə xidmətlərinin səmərəliliyini yüksəltmək kimi böyük potensiala malik olsa da, xəstə muxtariyyəti, məlumatların məxfiliyi, alqoritmik qərəz və həkim-xəstə münasibətlərinin transformasiyası kimi ciddi etik problemlər yaradır. [30][31][32]

Dermatologiya
AI diaqnostik sistemləri (məsələn, şəkərli diabet retinopatiyası) artıq FDA tərəfindən təsdiq olunub. [5] Lakin alqoritmlərin qərəzli olması, həddindən artıq müalicə (overtreatment) riskləri və diaqnostik qərarların kimin məsuliyyətində olması kimi məsələlər aktualdır. [16] Generativ AI-nin (məsələn, ChatGPT) dermatoloji məsləhətlər verməsi xəstə muxtariyyəti və məlumatların düzgünlüyü ilə bağlı yeni mürəkkəb etik məsələlər yaradır. [33][34][35] Həmçinin, sığorta şirkətləri tərəfindən tələb olunan icazələrin (prior authorizations) alınması üçün generativ AI-dən istifadə də etik mübahisələrə səbəb olur. [36]
Radiologiya və Patologiya
Radiologiya AI-nin ən çox tətbiq olunduğu sahələrdən biridir. [37] Bu sahədə AI-nin etik tətbiqi üçün birgə beynəlxalq bəyanatlar qəbul edilmişdir. [3][38] Radioloqlar üçün AI ilə bağlı yeni təhsil səriştələrinin müəyyən edilməsi zərurəti yaranmışdır. [39] Patologiya sahəsində də AI-nin tətbiqi mövcud tibbi etika prinsipləri çərçivəsində idarə olunmalıdır. [40][41] Dermatopatologiyada patoloq hesabatlarının AI vasitəsilə sadələşdirilməsi xəstənin məlumatlandırılmasına kömək etsə də, etimad və dəqiqlik məsələlərini gündəmə gətirir. [42]
Cərrahiyyə və digər sahələr
Neyrocərrahiyyə, [43][44][45] damar cərrahiyyəsi, [23] və hepato-pankreato-biliar cərrahiyyə kimi mürəkkəb sahələrdə AI-nin tətbiqi planlaşdırma və nəticələrin yaxşılaşdırılmasına kömək edə bilər, lakin bu sahədə çalışan cərrahların etik məsələlər barədə məlumatlılığı hələ də fərqlidir. [46] Həmçinin hepatologiya, [47] nefrologiya, [48] stomatologiya, [49][50][51] kardiologiya, [52] anesteziologiya, [53] neonatologiya [11] və psixiatriya [54] sahələrində də AI-nin etik tətbiqi ilə bağlı geniş müzakirələr gedir. Hindistanda vərəm (tuberculosis) xəstəliyi ilə bağlı sosial stiqmanın azaldılmasında AI-nin potensialı araşdırılır. [55]

Hərbi sahə

Avtonom silah sistemləri (LAWS – lethal autonomous weapon systems), insan nəzarəti olmadan hədəf seçmə və qərar vermə potensialına malikdir. Bu, müharibənin aparılması qaydalarını kökündən dəyişdirə və "insan döngədə" (human-in-the-loop) prinsipini poza bilər. [56] ABŞ Müdafiə Nazirliyinin "Project Maven" layihəsi bu sahədəki etik mübahisələrin bariz nümunəsidir. Layihədə Google şirkətinin iştirakı, şirkət işçiləri tərəfindən kütləvi etirazlara səbəb olmuş və nəticədə Google müqavilədən imtina etmişdir. Bu hadisə, hərbi məqsədlər üçün AI-nin inkişafında dəqiqlik və hərbi üstünlük kimi nəticəyönümlü (consequentialist) etik arqumentlərlə, hərbi texnologiyalardan imtina etməyi tələb edən deontoloji etik prinsiplər arasındakı ziddiyyəti göstərir. [56]

Təhsil

Generativ AI (ChatGPT və s.) imtahanlarda köçürmə, esse və elmi məqalələrin yazılmasında istifadə olunur ki, bu da akademik dürüstlük prinsiplərini ciddi şəkildə pozur. [57] Generativ AI ənənəvi təhsil yanaşmalarını kökündən dəyişdirir; bir tərəfdən innovasiya və məhsuldarlığı artırsa da, digər tərəfdən akademik saxtakarlıq və etika ilə bağlı ciddi narahatlıqlar yaradır. [58][59] Tələbələrin AI-dən sui-istifadə etməsi, onların lazımi bacarıqları mənimsəmədən məzun olmasına səbəb ola bilər ki, bu da gələcəkdə mühəndislik və tibb kimi həssas sahələrdə ciddi problemlər yarada bilər. [60] Ali təhsil müəssisələrinin proqram direktorları, qəbul prosesində AI tərəfindən yazılmış müraciət məktublarını (personal statement) real məktublardan ayıra bilmədiklərini və bu cür vasitələrdən istifadə edən abituriyentlərin dürüstlüyünə şübhə ilə yanaşdıqlarını bildirirlər. [61] Buna cavab olaraq, təhsil sistemləri tələbə və müəllimlər arasında AI etik savadlılığının artırılmasına yönəlmiş yeni pedaqoji yanaşmalar (məsələn, artırılmış reallığa əsaslanan dilemma müzakirələri) hazırlayır. [62][63] Müəllimlərin AI-yə hazırlıq səviyyəsi, texnologiyanın uğurlu inteqrasiyası üçün həlledici amildir. [64][65][66][67] Tibb bacısı təhsilində AI kurslarının tədrisi tələbələrin texnologiyaya hazırlığını artırsa da, etik məsələlər haqqında məlumatlılığın artırılmasına daha çox diqqət yetirilməlidir. [68][69]

Digər sahələr

Biznes, marketinq və sahibkarlıq
AI biznesdə qərar qəbuletmə, performansın optimallaşdırılması və dəyər yaratmaq üçün geniş imkanlar açır, lakin bu, "məsuliyyətli analitika" (responsible analytics) tələb edir. [70] Marketinqdə AI-nin istifadəsi, xüsusilə istehlakçıların məlumatlarının toplanması və hədəflənməsi ilə bağlı etik narahatlıqlar yaradır. [71] Kiçik və orta sahibkarlıqda AI-yə hazırlıq səviyyəsi, sosial davamlılıq və biznes etikası ilə birbaşa əlaqəlidir. [72][73]
Kənd təsərrüfatı və qida sənayesi
Qida təchizatı zəncirində AI-nin tətbiqi, texnologiyanın bütün iştirakçılar tərəfindən anlaşılan ortaq bir etik dilin yaradılmasını tələb edir. [12] AI kənd təsərrüfatında məhsuldarlığı artırmaq və resurslardan səmərəli istifadə etmək potensialına malik olsa da, onun sosial, iqtisadi və etik təsirləri üçün düşünülmüş siyasət çərçivələrinə ehtiyac var. [74]
Memarlıq, Mühəndislik və İnşaat (AEC)
Bu sənayedə robototexnika və AI-nin tətbiqi iş yerlərinin itirilməsi, məlumatların məxfiliyi və təhlükəsizliyi, qərarvermə prosesindəki münaqişələr və etibarlılıq kimi bir sıra etik problemləri gündəmə gətirir. [75]
Kitabxana işi
Ərəb ölkələrindəki akademik kitabxanaçıların AI-yə münasibətini öyrənən bir araşdırma, infrastruktur və kadr hazırlığı çatışmazlıqlarını, həmçinin əqli mülkiyyət və müəllif hüquqları ilə bağlı etik narahatlıqları ortaya çıxarmışdır. [76]

Akademik dürüstlük və müəlliflik

Generativ süni intellektin (xüsusilə ChatGPT kimi böyük dil modellərinin) elmi məqalələrin və tədqiqat işlərinin yazılmasında istifadəsi, müəlliflik anlayışını yenidən müəyyənləşdirməyi tələb edir və ciddi etik mübahisələrə səbəb olur. [57][77] Bir çox elmi jurnal və nəşriyyat, AI-nin müəllif kimi göstərilməsini qadağan edir, lakin onun istifadəsinin metodologiya bölməsində şəffaf şəkildə qeyd edilməsini tələb edir. [78] Əsas arqument ondan ibarətdir ki, müəlliflik tədqiqatın nəticələrinə görə məsuliyyət və cavabdehlik daşımağı nəzərdə tutur ki, AI hazırda bu funksiyanı yerinə yetirə bilməz. [79]

Tənzimlənmə və standartlar

AI-nin yaratdığı etik problemlərə cavab olaraq, bütün dünyada hökumətlər və beynəlxalq təşkilatlar hüquqi və normativ çərçivələr hazırlayır.

Avropa İttifaqı

Avropa Komissiyası tərəfindən təklif edilən və 2024-cü ildə Avropa Parlamenti tərəfindən qəbul edilən "AI Aktı" (AI Act), dünyada AI üçün ilk hərtərəfli hüquqi tənzimləmə hesab olunur. Akt, riskə əsaslanan bir yanaşma tətbiq edərək, AI sistemlərini risk səviyyələrinə görə təsnifləşdirir (qəbuledilməz risk, yüksək risk, məhdud risk, minimal risk). Yüksək riskli AI sistemləri (məsələn, tibbi cihazlar, kritik infrastrukturun idarə edilməsi) üçün məcburi qiymətləndirmə, şəffaflıq, insan nəzarəti və izah edilə bilərlik kimi sərt tələblər qoyur. [80] Bu sənəd, AI ilə bağlı etik prinsiplərdən konkret hüquqi tənzimləməyə keçidin vacibliyini vurğulayan qlobal tendensiyanın bir hissəsidir. [81] Bu çərçivə, Avropa sığorta bazarında AI-nin etik istifadəsi üçün də tətbiq edilir. [82]

UNESCO

2021-ci ildə UNESCO-nun 193 üzv dövləti "Süni İntellekt Etikası üzrə Tövsiyə"ni qəbul etdi. Bu, AI etikası üzrə ilk qlobal standart müəyyən edən sənəddir. Sənəd insan hüquqlarına, ləyaqətə, ədalətə, şəffaflığa, gender bərabərliyinə və ətraf mühitə hörmət kimi fundamental prinsipləri təsbit edir və üzv dövlətləri bu prinsipləri öz milli qanunvericiliklərində və siyasətlərində tətbiq etməyə çağırır. [83]

Qlobal səviyyədə digər təşəbbüslər

Avropa İttifaqı və UNESCO ilə yanaşı, bir çox ölkə və təşkilat öz etik qaydalarını və tənzimləmə çərçivələrini hazırlayır. Bu təşəbbüslər arasında əsas prinsiplər (şəffaflıq, ədalət, məsuliyyət) ətrafında geniş bir qlobal konsensusun formalaşdığı müşahidə olunur. [84][6] Çində texnoloji etika ilə bağlı tənzimləmələrin şirkətlərin AI inkişafına müsbət təsir etdiyi, maliyyə məhdudiyyətlərini azaltdığı və şəffaflığı artırdığı müşahidə edilmişdir. [85]

Tətbiqi etika alətləri və çərçivələr

Etik prinsiplərin real tətbiqlərə çevrilməsi üçün müxtəlif alətlər və metodologiyalar hazırlanmışdır.

FATE çərçivəsi

Fairness (Ədalət), Accountability (Hesabatlılıq), Transparency (Şəffaflıq) və Ethics (Etika) – qısaca FATE, Microsoft Research və digər tədqiqat mərkəzləri tərəfindən AI sistemlərinin etik qiymətləndirilməsi üçün işlənib hazırlanmış bir çərçivədir. Bu çərçivə alqoritmik ədalətin ölçülməsi, məsuliyyət zəncirinin müəyyən edilməsi və şəffaflığın təmin edilməsi üçün metodoloji yanaşmalar təklif edir və xüsusilə ali təhsil kontekstində geniş tədqiq edilir. [86]

Həmçinin bax

  • Süni intellekt
  • Türinq testi
  • Çin otağı
  • Dost süni intellekt
  • Maşın öyrənməsi
  • Faktor analizi
  • Süni intellekt fəlsəfəsi
  • Süni intellektin hallüsinasiyası
  • Süni intellektin ekzistensial riski
  • Süni neyron şəbəkələr
  • DBSCAN
  • OPTICS

İstinadlar

  1. ↑ 1 2 Inglada Galiana, L.; Corral Gudino, L.; Miramontes González, P. "Ethics and artificial intelligence". Revista Clínica Española (English Edition). 224 (3). 2024: 178–186. doi:10.1016/j.rceng.2024.02.003.
  2. ↑ Miao, Z. "Investigation on human rights ethics in artificial intelligence researches with library literature analysis method". The Electronic Library. 37 (5). 2019: 914–926. doi:10.1108/EL-04-2019-0089.
  3. ↑ 1 2 3 Geis, J. R.; və b. "Ethics of Artificial Intelligence in Radiology: Summary of the Joint European and North American Multisociety Statement". Journal of the American College of Radiology. 16 (11). 2019: 1516–1521. doi:10.1016/j.jacr.2019.07.028.
  4. ↑ Kumar, P.; Chauhan, S.; Awasthi, L. K. "Artificial Intelligence in Healthcare: Review, Ethics, Trust Challenges & Future Research Directions". Engineering Applications of Artificial Intelligence. 120. 2023: 105894. doi:10.1016/j.engappai.2023.105894.
  5. ↑ 1 2 Abdullah, Y. I.; Schuman, J. S.; Shabsigh, R.; Caplan, A.; Al-Aswad, L. A. "Ethics of Artificial Intelligence in Medicine and Ophthalmology". Asia-Pacific Journal of Ophthalmology. 10 (3). 2021: 289–298. doi:10.1097/APO.0000000000000397.
  6. ↑ 1 2 Ryan, M.; Stahl, B. C. "Artificial intelligence ethics guidelines for developers and users: clarifying their content and normative implications". Journal of Information, Communication and Ethics in Society. 19 (1). 2020: 61–86. doi:10.1108/JICES-12-2019-0138.
  7. ↑ De Felice, F.; Petrillo, A.; De Luca, C.; Baffo, I. "Artificial Intelligence or Augmented Intelligence? Impact on our lives, rights and ethics". Procedia Computer Science. 200. 2022: 1846–1856. doi:10.1016/j.procs.2022.01.385.
  8. ↑ Saveliev, A. M.; Zhurenkov, D. A.; Poikin, A. E.; Berkutova, T. A. "Ethics of Artificial Intelligence and Post-non-classical Scientific Rationality". IFAC-PapersOnLine. 54 (13). 2021: 397–401. doi:10.1016/j.ifacol.2021.10.480.
  9. ↑ Zhang, Y.; Wu, M.; Tian, G. Y.; Zhang, G.; Lu, J. "Ethics and privacy of artificial intelligence: Understandings from bibliometrics". Knowledge-Based Systems. 222. 2021: 106994. doi:10.1016/j.knosys.2021.106994.
  10. ↑ Kerasidou, A. "Ethics of artificial intelligence in global health: Explainability, algorithmic bias and trust". Journal of Oral Biology and Craniofacial Research. 11 (4). 2021: 612–614. doi:10.1016/j.jobcr.2021.09.004.
  11. ↑ 1 2 Arora, T.; Muhammad-Kamal, H.; Beam, K. "Preserving medical ethics in the era of artificial intelligence: Challenges and opportunities in neonatology". Seminars in Perinatology. 49 (6). 2025: 152100. doi:10.1016/j.semperi.2025.152100.
  12. ↑ 1 2 Manning, L.; Brewer, S.; Craigon, P. J.; Frey, J.; Gutierrez, A.; və b. "Artificial intelligence and ethics within the food sector: Developing a common language for technology adoption across the supply chain". Trends in Food Science & Technology. 125. 2022: 33–42. doi:10.1016/j.tifs.2022.04.025.
  13. ↑ Tai, K.; Zhao, R.; Rameau, A. "Artificial Intelligence in Otolaryngology: Topics in Epistemology & Ethics". Otolaryngologic Clinics of North America. 57 (5). 2024: 863–870. doi:10.1016/j.otc.2024.04.008.
  14. ↑ Hanna, M. G.; Pantanowitz, L.; Jackson, B.; Palmer, O.; Visweswaran, S.; və b. "Ethical and Bias Considerations in Artificial Intelligence/Machine Learning". Modern Pathology. 38 (3). 2025: 100686. doi:10.1016/j.modpat.2024.100686.
  15. ↑ Sood, A.; Sangari, A.; Chen, J. Y.; Stoff, B. K. "The ethics of using biased artificial intelligence programs in the clinic". Journal of the American Academy of Dermatology. 87 (4). 2022: 935–936. doi:10.1016/j.jaad.2021.11.031.
  16. ↑ 1 2 Iurillo, A. M.; Sharifi, S.; Jafferany, M. "Artificial Intelligence in Dermatology: Ethical Dilemmas and Diagnostic Decisions". Journal of the American Academy of Dermatology. 2025. doi:10.1016/j.jaad.2025.08.034.
  17. ↑ Li, J.; Abd-Almageed, W. Ethics and Fairness for Diabetes Artificial Intelligence // Diabetes Digital Health, Telehealth, and Artificial Intelligence. Academic Press. 2024. 263–274. doi:10.1016/B978-0-443-13244-5.00013-4.
  18. ↑ Urbina, J. T.; Vu, P. D.; Nguyen, M. V. "Disability Ethics and Education in the Age of Artificial Intelligence: Identifying Ability Bias in ChatGPT and Gemini". Archives of Physical Medicine and Rehabilitation. 106 (1). 2025: 14–19. doi:10.1016/j.apmr.2024.08.014.
  19. ↑ Dovigi, E.; Wongvibulsin, S.; Lee, I.; Novoa, R.; Cai, Z.; və b. "Augmented Intelligence and Dermatology - Part II: Bias, Benchmarks, Guidelines, Ethics, Regulation, and Future Directions". Journal of the American Academy of Dermatology. 2025. doi:10.1016/j.jaad.2024.10.132.
  20. ↑ Chen, M.; Zhou, A. E.; Jain, N.; Gronbeck, C.; Feng, H.; Grant-Kels, J. M. "Ethics of artificial intelligence in dermatology". Clinics in Dermatology. 42 (3). 2024: 313–316. doi:10.1016/j.clindermatol.2024.02.003.
  21. ↑ Huber, K.; DeCamp, M.; Alasmar, A.; Hamer, M. "The Ethics of Artificial Intelligence-based Screening for End-of-life and Palliative Care". Journal of Pain and Symptom Management. 69 (5). 2025: e425–e426. doi:10.1016/j.jpainsymman.2025.02.031.
  22. ↑ Khosravi, M.; Herandi, Y.; Tabatabaei Far, S. S.; Rajabi Vasokolaei, G.; Yousefi Nejad, F.; və b. "Psychometric properties of an Iranian instrument for assessing adherence to ethical principles in the use of artificial intelligence among healthcare providers". International Journal of Medical Informatics. 203. 2025: 106019. doi:10.1016/j.ijmedinf.2025.106019.
  23. ↑ 1 2 Lareyre, F.; Maresch, M.; Chaudhuri, A.; Raffort, J. "Ethics and Legal Framework for Trustworthy Artificial Intelligence in Vascular Surgery". EJVES Vascular Forum. 60. 2023: 42–44. doi:10.1016/j.ejvsvf.2023.08.003.
  24. ↑ Ning, Y.; Teixayavong, S.; Shang, Y.; Savulescu, J.; Nagaraj, V.; və b. "Generative artificial intelligence and ethical considerations in health care: a scoping review and ethics checklist". The Lancet Digital Health. 6 (11). 2024: e848–e856. doi:10.1016/S2589-7500(24)00143-2.
  25. ↑ Montalbano, P. "Ethical and Legal Considerations of Medical Artificial Intelligence". Primary Care: Clinics in Office Practice. 2025. doi:10.1016/j.pop.2025.07.009.
  26. ↑ Rubeis, G. "iHealth: The ethics of artificial intelligence and big data in mental healthcare". Internet Interventions. 28. 2022: 100518. doi:10.1016/j.invent.2022.100518.
  27. ↑ Anom, B.Y. "Ethics of Big Data and artificial intelligence in medicine". Ethics, Medicine and Public Health. 15. 2020: 100568. doi:10.1016/j.jemep.2020.100568.
  28. ↑ Fournier-Tombs, E.; McHardy, J. "A Medical Ethics Framework for Conversational Artificial Intelligence". Journal of Medical Internet Research. 25. 2023. doi:10.2196/43068.
  29. ↑ Keskinbora, K. H. "Medical ethics considerations on artificial intelligence". Journal of Clinical Neuroscience. 64. 2019: 277–282. doi:10.1016/j.jocn.2019.03.001.
  30. ↑ Martinho, A.; Kroesen, M.; Chorus, C. "A healthy debate: Exploring the views of medical doctors on the ethics of artificial intelligence". Artificial Intelligence in Medicine. 121. 2021: 102190. doi:10.1016/j.artmed.2021.102190.
  31. ↑ Breuler, C. J.; Prescher, H. "Ethics and Policy Challenges in Applying Artificial Intelligence in Medicine". Hand Clinics. 2025. doi:10.1016/j.hcl.2025.08.010.
  32. ↑ Medina Gamero, A. "Ethics and challenges of artificial intelligence in healthcare". Medicina Clínica (English Edition). 164 (5). 2025: 254. doi:10.1016/j.medcle.2024.09.016.
  33. ↑ Ferreira, A. L.; Lipoff, J. B. "The complex ethics of applying ChatGPT and language model artificial intelligence in dermatology". Journal of the American Academy of Dermatology. 89 (4). 2023: e157–e158. doi:10.1016/j.jaad.2023.05.054.
  34. ↑ Muzumdar, S.; Grant-Kels, J. M. "The ethics of artificial intelligence-driven diagnostic testing in dermatology". Journal of the American Academy of Dermatology. 91 (6). 2024: 1307–1308. doi:10.1016/j.jaad.2023.09.074.
  35. ↑ Arza, A.; Lebhar, J.; Lipoff, J. B. "Applications of Artificial Intelligence in Dermatology: Ethical Considerations". Dermatologic Clinics. 2025. doi:10.1016/j.det.2025.05.003.
  36. ↑ Agarwal, A.; Stoff, B. "Ethics of using generative pretrained transformer and artificial intelligence systems for patient prior authorizations". Journal of the American Academy of Dermatology. 90 (5). 2024: 1121–1122. doi:10.1016/j.jaad.2023.04.030.
  37. ↑ Kohli, M.; Geis, R. "Ethics, Artificial Intelligence, and Radiology". Journal of the American College of Radiology. 15 (9). 2018: 1317–1319. doi:10.1016/j.jacr.2018.05.020.
  38. ↑ Geis, J. R.; Brady, A. P.; Wu, C. C.; Spencer, J.; Ranschaert, E.; və b. "Ethics of Artificial Intelligence in Radiology: Summary of the Joint European and North American Multisociety Statement". Canadian Association of Radiologists Journal. 70 (4). 2019: 329–334. doi:10.1016/j.carj.2019.08.010.
  39. ↑ Jassar, S.; Zhou, Z.; Leonard, S.; Youssef, A.; Probyn, L.; və b. "Educational Competencies for Artificial Intelligence in Radiology: A Scoping Review". Academic Radiology. 32 (9). 2025: 5624–5634. doi:10.1016/j.acra.2025.06.044.
  40. ↑ Jackson, B. R.; Ye, Y.; Crawford, J. M.; Becich, M. J.; Roy, S.; və b. "The Ethics of Artificial Intelligence in Pathology and Laboratory Medicine: Principles and Practice". Academic Pathology. 8. 2021. doi:10.1177/2374289521990784.
  41. ↑ Jackson, B. R.; Ye, Y.; Crawford, J.; Becich, M.; Roy, S.; və b. "APPLYING MEDICAL ETHICS TO ARTIFICIAL INTELLIGENCE IN PATHOLOGY AND LABORATORY MEDICINE". Journal of Pathology Informatics. 13. 2022: 100029. doi:10.1016/j.jpi.2022.100029.
  42. ↑ Smith, H.; Blalock, T.; Stoff, B. K. "Ethics of artificial intelligence-assisted image interpretation in dermatopathology". JAAD International. 19. 2025: 56–57. doi:10.1016/j.jdin.2025.01.005.
  43. ↑ Lee, T.-K.; Park, E. H.; Lee, M. H. "Medical Ethics and Artificial Intelligence in Neurosurgery—How Should We Prepare?". World Neurosurgery. 187. 2024: e199–e209. doi:10.1016/j.wneu.2024.04.067.
  44. ↑ Mungmunpuntipantip, R.; Wiwanitkit, V. "Letter to the Editor Regarding "Medical Ethics and Artificial Intelligence in Neurosurgery—How Should We Prepare?"". World Neurosurgery. 188. 2024: 256. doi:10.1016/j.wneu.2024.04.149.
  45. ↑ Lee, M. H. "In Reply to the Letter to the Editor Regarding: "Medical Ethics and Artificial Intelligence in Neurosurgery—How Should We Prepare?"". World Neurosurgery. 188. 2024: 257. doi:10.1016/j.wneu.2024.05.094.
  46. ↑ Rashidian, N.; Abu Hilal, M.; Frigerio, I.; Guerra, M.; Sterckx, S.; və b. "Ethics and trustworthiness of artificial intelligence in Hepato-Pancreato-Biliary surgery: a snapshot of insights from the European-African Hepato-Pancreato-Biliary Association (E-AHPBA) survey". HPB. 27 (4). 2025: 502–510. doi:10.1016/j.hpb.2024.12.016.
  47. ↑ Ho, C. K.; Asrani, S. K. "Ethics, Bias, and Governance in Artificial Intelligence for Hepatology: Toward Building a Safe and Fair Future". Journal of Clinical and Experimental Hepatology. 15 (6). 2025: 102628. doi:10.1016/j.jceh.2025.102628.
  48. ↑ Ho, C. W.-L.; Caals, K. "A Call for an Ethics and Governance Action Plan to Harness the Power of Artificial Intelligence and Digitalization in Nephrology". Seminars in Nephrology. 41 (3). 2021: 282–293. doi:10.1016/j.semnephrol.2021.05.009.
  49. ↑ Chogle, S.; Desrosiers, M. B.; Khan, A. A. "Artificial Intelligence in Endo, an Overview". Dental Clinics of North America. 2025. doi:10.1016/j.cden.2025.05.009.
  50. ↑ Ducret, M.; Mörch, C.-M. "Focus on artificial intelligence ethics in dentistry". Journal of Dental Sciences. 18 (3). 2023: 1409–1410. doi:10.1016/j.jds.2022.12.003.
  51. ↑ McCarthy, M.; Elster, N. "Artificial Intelligence and Ethics in Endodontics". Dental Clinics of North America. 2025. doi:10.1016/j.cden.2025.05.005.
  52. ↑ Chityala, R. S. R.; Bishwakarma, S.; Shah, K. M.; Pandey, A.; Saad, M. "Can artificial intelligence lower the global sudden cardiac death rate? A narrative review". Journal of Electrocardiology. 89. 2025: 153882. doi:10.1016/j.jelectrocard.2025.153882.
  53. ↑ Raheja, A.; Belani, K. G. "The Practical and Ethical Implications of Artificial Intelligence in Anesthesiology, Pain Medicine, and Intensive Care: Safeguards". Anesthesiology Clinics. 43 (3). 2025: 613–623. doi:10.1016/j.anclin.2025.05.011.
  54. ↑ Zhong, Y.; Chen, Y.-j.; Zhou, Y.; Lyu, Y.-A.-H.; Yin, J.-J.; Gao, Y.-j. "The Artificial intelligence large language models and neuropsychiatry practice and research ethic". Asian Journal of Psychiatry. 84. 2023: 103577. doi:10.1016/j.ajp.2023.103577.
  55. ↑ Nasir, M.; Ahmed, S.; Shameem, M.; Siddiqui, K.; Karim, A. "Artificial intelligence driven healthcare and stigma in tuberculosis: Through the lens of ethics". Indian Journal of Tuberculosis. 2025. doi:10.1016/j.ijtb.2025.06.016.
  56. ↑ 1 2 Malmio, I. "Ethics as an enabler and a constraint – Narratives on technology development and artificial intelligence in military affairs through the case of Project Maven". Technology in Society. 72. 2023: 102193. doi:10.1016/j.techsoc.2022.102193.
  57. ↑ 1 2 Cohen, J. F.; Moher, D. "Generative artificial intelligence and academic writing: friend or foe?". Journal of Clinical Epidemiology. 179. 2025: 111646. doi:10.1016/j.jclinepi.2024.111646.
  58. ↑ Leite, H. "Artificial intelligence in higher education: Research notes from a longitudinal study". Technological Forecasting and Social Change. 215. 2025: 124115. doi:10.1016/j.techfore.2025.124115.
  59. ↑ Casas-Roma, J.; Conesa, J. A literature review on artificial intelligence and ethics in online learning // Intelligent Systems and Learning Data Analytics in Online Education. Academic Press. 2021. 111–131. doi:10.1016/B978-0-12-823410-5.00006-1.
  60. ↑ Dakakni, D.; Safa, N. "Artificial intelligence in the L2 classroom: Implications and challenges on ethics and equity in higher education: A 21st century Pandora's box". Computers and Education: Artificial Intelligence. 5. 2023: 100179. doi:10.1016/j.caeai.2023.100179.
  61. ↑ Ruiz, A.M.; Kraus, M.B.; Arendt, K.W.; Schroeder, D.R.; Sharpe, E.E. "Artificial intelligence-created personal statements compared with applicant-written personal statements: a survey of obstetric anesthesia fellowship program directors in the United States". International Journal of Obstetric Anesthesia. 61. 2025: 104293. doi:10.1016/j.ijoa.2024.104293.
  62. ↑ Lin, X.-F.; Wang, Z.; Zhou, W.; Luo, G.; Hwang, G.-J.; və b. "Technological support to foster students' artificial intelligence ethics: An augmented reality-based contextualized dilemma discussion approach". Computers & Education. 201. 2023: 104813. doi:10.1016/j.compedu.2023.104813.
  63. ↑ Kong, S. C.; Zhu, J. "Developing and validating an artificial intelligence ethical awareness scale for secondary and university students: Cultivating ethical awareness through problem-solving with artificial intelligence tools". Computers and Education: Artificial Intelligence. 9. 2025: 100447. doi:10.1016/j.caeai.2025.100447.
  64. ↑ Ayanwale, M. A.; Ntshangase, S. D.; Adelana, O. P.; Afolabi, K. W.; Adam, U. A.; Olatunbosun, S. O. "Navigating the future: Exploring in-service teachers' preparedness for artificial intelligence integration into South African schools". Computers and Education: Artificial Intelligence. 7. 2024: 100330. doi:10.1016/j.caeai.2024.100330.
  65. ↑ AL-Qadri, A. H.; Al-Khresheh, M. H. "Dimensions of artificial intelligence acceptance among pre-service EFL teachers: exploring usability, usefulness, social norms, ethics and intentions using ChatGPT". The Electronic Library. 43 (4). 2025: 669–690. doi:10.1108/EL-12-2024-0391.
  66. ↑ Wang, Y.; Derakhshan, A.; Ghiasvand, F. "EFL teachers' generative artificial intelligence (GenAI) literacy: A scale development and validation study". System. 133. 2025: 103791. doi:10.1016/j.system.2025.103791.
  67. ↑ Zhang, H. "Investigating Chinese English learners' readiness for Artificial Intelligence (AI) technologies: A theory of planned behavior (TPB) perspective". Learning and Motivation. 91. 2025: 102164. doi:10.1016/j.lmot.2025.102164.
  68. ↑ Birkholz, L.; Martin, M.; Barnum, B.; Breslin, L.; Kalevor, S. "Navigating artificial intelligence in nursing: An ethical exploration of benefits, risks, and educational shifts". Nursing Outlook. 73 (5). 2025: 102520. doi:10.1016/j.outlook.2025.102520.
  69. ↑ Yangöz, Ş. T.; Ceylan, H. "Artificial intelligence course impact on nursing students' readiness for medical artificial intelligence". Teaching and Learning in Nursing. 2025. doi:10.1016/j.teln.2025.07.025.
  70. ↑ Charles, V.; Emrouznejad, A.; Kunz, W. H. "Advancements in Artificial Intelligence-based prescriptive and cognitive analytics for business performance: a special issue editorial". Journal of Business Research. 200. 2025: 115576. doi:10.1016/j.jbusres.2025.115576.
  71. ↑ Hari, H.; Sharma, A.; Verma, S.; Chaturvedi, R. "Exploring ethical frontiers of artificial intelligence in marketing". Journal of Responsible Technology. 21. 2025: 100103. doi:10.1016/j.jrt.2024.100103.
  72. ↑ Kulkarni, A. V.; Joseph, S.; Patil, K. P. "Artificial intelligence technology readiness for social sustainability and business ethics: Evidence from MSMEs in developing nations". International Journal of Information Management Data Insights. 4 (2). 2024: 100250. doi:10.1016/j.jjimei.2024.100250.
  73. ↑ Menon, R. B.; Akshay, S.; Roopa Shree, B K; Ahmed S, M.; Neelakandan, S. "Revolutionizing Entrepreneurial Work Ethics in Mysuru District: A Breakthrough Study on Karmic Beliefs using Artificial Intelligence". Procedia Computer Science. 258. 2025: 3659–3671. doi:10.1016/j.procs.2025.04.621.
  74. ↑ Omotayo, A. O.; Adediran, S. A.; Omotoso, A. B.; Olagunju, K. O.; Omotayo, O. P. "Artificial intelligence in agriculture: ethics, impact possibilities, and pathways for policy". Computers and Electronics in Agriculture. 239. 2025: 110927. doi:10.1016/j.compag.2025.110927.
  75. ↑ Liang, C.-J.; Le, T.-H.; Ham, Y.; Mantha, B. R.K.; Cheng, M. H.; Lin, J. J. "Ethics of artificial intelligence and robotics in the architecture, engineering, and construction industry". Automation in Construction. 162. 2024: 105369. doi:10.1016/j.autcon.2024.105369.
  76. ↑ Elsayed, A. M.; Abusharhah, M. M. "Artificial Intelligence adoption, perceptions, and ethical literacy among Arab academic librarians: A survey". The Journal of Academic Librarianship. 51 (5). 2025: 103083. doi:10.1016/j.acalib.2025.103083.
  77. ↑ Ergun, Y. "Redefining authorship in the era of artificial intelligence: balancing ethics, transparency, and progress". ESMO Open. 8 (5). 2023: 101634. doi:10.1016/j.esmoop.2023.101634.
  78. ↑ Gottlieb, M.; Kline, J. A.; Schneider, A. J.; Coates, W. C. "ChatGPT and conversational artificial intelligence: Ethics in the eye of the beholder". The American Journal of Emergency Medicine. 70. 2023: 191. doi:10.1016/j.ajem.2023.06.023.
  79. ↑ Scimeca, M.; Bonfiglio, R. "Comment on redefining authorship in the era of artificial intelligence: balancing ethics, transparency, and progress". ESMO Open. 8 (5). 2023: 101635. doi:10.1016/j.esmoop.2023.101635.
  80. ↑ Díaz-Rodríguez, N.; və b. "Connecting the dots in trustworthy Artificial Intelligence: From AI principles, ethics, and key requirements to responsible AI systems and regulation". Information Fusion. 99. 2023: 101896. doi:10.1016/j.inffus.2023.101896.
  81. ↑ Robles Carrillo, M. "Artificial intelligence: From ethics to law". Telecommunications Policy. 44 (6). 2020: 101937. doi:10.1016/j.telpol.2020.101937.
  82. ↑ Mullins, M.; Holland, C. P.; Cunneen, M. "Creating ethics guidelines for artificial intelligence and big data analytics customers: The case of the consumer European insurance market". Patterns. 2 (10). 2021: 100362. doi:10.1016/j.patter.2021.100362.
  83. ↑ UNESCO. "Recommendation on the Ethics of Artificial Intelligence". 2021.
  84. ↑ Stahl, B. C.; Brooks, L.; Hatzakis, T.; Santiago, N.; Wright, D. "Exploring ethics and human rights in artificial intelligence – A Delphi study". Technological Forecasting and Social Change. 191. 2023: 122502. doi:10.1016/j.techfore.2023.122502.
  85. ↑ Xie, X.; Gu, K.; Wang, X. "The impact of technology ethics governance on the development of corporate artificial intelligence: A quasi-natural experiment based on technology ethics review". Finance Research Letters. 86. 2025: 108357. doi:10.1016/j.frl.2025.108357.
  86. ↑ Memarian, B.; Doleck, T. "Fairness, Accountability, Transparency, and Ethics (FATE) in Artificial Intelligence and higher education: A systematic review". Computers and Education: Artificial Intelligence. 5. 2023: 100152. doi:10.1016/j.caeai.2023.100152.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Süni_intellekt_etikası&oldid=8306167"
Informasiya Melumat Axtar