Süfyan əs-Səvri (ərəb. سفيان الثوري) və ya Əbu Abdillah Süfyan ibn Səid ibn Məsruk əs-Səvri əl-Kufi (716, Kufə – 778, Bəsrə) — Təbəi-tabiin nəslinə mənsub zahid, müfəssir, fəqih və mühəddis. Səvriyyə məzhəbinin banisi.[1]
| Süfyan əs-Səvri | |
|---|---|
| ərəb. سفيان الثوري | |
 | |
| Doğum tarixi | 716 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 778 |
| Vəfat yeri | |
| Elm sahələri | təfsir, fiqh, hədis |
| Tanınmış yetirmələri | Abdulla ibn Mübarək |
715 və 716-cı ildə dünyaya gəlmişdir. Qəzvin,[2][3] Xorasan[4] və Cürcanın Səvri kəndində[5] doğulduğuna dair rəvayətlər mövcuddur. Təmim qəbiləsinin Səvr qoluna mənsubdur. Kiçik yaşda ailəsi ilə birlikdə Kufəyə köçmüşdür. Nəsli 16-cı babası İlyas ibn Mudar vasitəsi ilə Məhəmməd peyğəmbərlə birləşir. Babası Məsruk Cəməl döyüşündə Əli tərəfdən vuruşmuş və döyüşdə həlak olmuşdur. Tabiindən olan atası, əmisi Həmzə, qardaşları Ömərlə Mübarək, qardaşı oğlanları Əmmar və Seyf "Kütübi-Sittə" müəllifləri tərəfindən etibarlı hesab olunan mühəddislərdir. Anası da mühəddis olub, elmi və təqvası ilə tanınan bir qadın olmuşdur. Süfyanı elm öyrənməyə də məhz o ruhlandırmışdır.
Kiçik yaşdan təhsil almağa başlayan Süfyan, tabiindən Amr ibn Mürrədən hədis öyrənmişdir. Güclü yaddaşı sayəsində çoxlu hədis əzbərləmiş, Həmmad ibn Əbu Süleyman, Əbu İshaq əs-Səbii, Əməş, İbn əl-Mutəmir, İbn Şübrümə və Məhəmməd ibn Əbdürrəhman ibn Əbu Leyladan fiqih və hədis öyrənmişdir. Asim ibn Bəhdələ və Həmzə ibn Həbibdən qiraət öyrənmişdir. Məkkə, Mədinə, Bəsrə, Şam, Yəmən, Bağdad, Vasit, Cürcan, Rey, Əsqalan və Qüdsə səfər edərək, qiraət, təfsir, hədis və fiqh sahəsindəki biliklərini mükəmməlləşdirmişdir. Məkkəli tabiin alimi Amr ibn Dinarla yanaşı İbn Cüreycdən, Mədinədə Abdullah ibn Dinar, Əbu əz-Zinad, Rəbiə ibn Əbu Əbdürrəhman və Yəhya ibn Səid əl-Ənsari kimi tabiin alimlərindən təfsir, hədis və fiqh öyrənmiş, həmçinin Cəfər əs-Sadiqin tələbəsi olmuşdur. Bundan əlavə, o, Bəsrədə Eyyub əs-Səxtiyani, Asim əl-Əhvəl, Abdullah ibn Əvn və Osman əl-Bətti, Dəməşqdə isə Əvzai ilə elm mübadiləsi aparmışdır. Cürcan və Rey şəhərlərində olmuş, bölgənin mühəddislərindən hədis öyrənmişdir. Zəhəbi onun 130 tabiin alimi ilə görüşdüyünü və təxminən 600 nəfərdən elm aldığını qeyd edir.[6][7] Elm səfərlərini davam etdirən Süfyan, atası vəfat etdikdən sonra təxminən otuz yaşlarında dərs verməyə başlamışdır. Təxminən iyirmi il boyunca Kufədə və əsasən Mədinə, Məkkə olmaqla, getdiyi bütün yerlərdə dərs keçmiş və hədis rəvayət etmişdir. Mavəraünnəhrdən Şimali Afrikaya və Əndəlüsə qədər İslam coğrafiyasının müxtəlif bölgələrindən gələn çox sayda tələbə ondan elm almışdır. İbn əl-Cəvzi, günümüzə çatmayan "Mənaqib" adlı əsərində onun 20.000-dən çox tələbəsinin olduğunu qeyd etmişdir. Lakin bu rəqəmi şişirdilmiş hesab edən Zəhəbi, tələbələrinin ən çoxu 1000 ətrafında ola biləcəyini bildirmişdir.[6] Xəlifə Mənsurun qazılıq təklifini rədd etmiş, Bəsrədə 15 Şaban hicri 161-ci ildə (18 May 778) vəfat etmişdir. Onun ölümü İslam elmi dünyasında böyük bir itki kimi qiymətləndirilmişdir. Onun qoyduğu irs sonrakı alimlər tərəfindən davam etdirilmiş və bir çox böyük alimlər ondan sitat gətirmişdir.[8]
Süfyan əs-Səvri fiqh sahəsində müstəqil məzhəb formalaşdırmışdır. Lakin bu məzhəb onun vəfatından sonra geniş yayılmadığı üçün digər məzhəblər içində ərimişdir. Onun fiqhi görüşləri əsasən belədir:
- Qurana və səhih hədislərə əsaslanmaq.
- Rəy (ağıl yürütmə) və qiyasdan ehtiyatla istifadə etmək.
- Hökumət və dövlət adamları ilə yaxın münasibət qurmamaq.
- Zahidlik və dünyaya bağlılıqdan çəkinmək.
Süfyan, Hənəfi məzhəbinin əsaslandığı İraq fiqh məktəbinə yaxın idi, lakin o, daha çox hədislərə əsaslanan fiqhi yanaşmanı müdafiə edirdi.
Süfyan əs-Səvri yalnız fiqh və hədis elmi ilə deyil, həm də zahidliyi ilə tanınırdı. O, dünyaya bağlılıqdan çəkinməyi, sadə həyat sürməyi və sultanlara qarşı ehtiyatlı olmağı təbliğ edirdi.
- Dünyəvi var-dövlətə bağlı olmamaq. O, varlı insanların hakimiyyətlə yaxın münasibət qurmasını tənqid edirdi.
- Hakimlərə boyun əyməmək. O, Abbasilər dövründə xəlifə Mənsurun siyasətini açıq şəkildə tənqid edirdi. Buna görə də Mənsur onu təqib etmiş və Süfyan uzun müddət gizli yaşamaq məcburiyyətində qalmışdır.
Məşhur sözlərindən biri:
"Alimlər sultanların qapısını döyəndə, onların dəyəri düşər. Əgər sultanlar alimlərin qapısını döyərsə, onların dəyəri artar."[9]
Xəlifə Mənsurun qazılıq təklifini rədd etdikdən sonra gizlənərək yaşadığı üçün açıqdan tələbə yetişdirə bilməmişdir. Lakin ona tələbəlik etmiş şəxslər bunlardır:
- Süfyan ibn Uyeynə. Evində gizləndiyi tələbəsi.
- Fudeyl ibn İyad. Evində gizləndiyi digər bir tələbəsi.
- Əbdürrəhman ibn Mehdi,
- Yəhya ibn Səid əl-Qəttani,
- Abdullah ibn əl-Mübarək,
- Əbu Huzeyfə Musa ibn Məsud ən-Nəhdi. Bəsrəli tələbəsi.
- Əbu Nueym Fəzl ibn Dükeyn. Kufəli tələbəsi.
Süfyan əs-Səvrinin aşağıdakı əsərləri vardır:
- ət-Təfsir. Bu əsər VII əsrə aid ilk sistemli təfsir olub, adətən, tabiin dövrü Məkkə müfəssirlərinin görüşlərini əks etdirir və Təbəri təfsirinin əsas mənbələrindən biridir. Dövrümüzə gəlib çatmış yeganə nüxsəsi Rampur Rza Kitabxanasında saxlanılır və İmtiyaz Əli Ərşi tərəfindən "Təfsiru Süfyanis-Səvri" adı altında nəşr olunmuşdur. Əsər 1983-cü ildə nəzərdən keçirilərək yenidən nəşr edilmişdir (Beyrut).
- əl-Cəmi əl-Kəbir. Daha çox səhabə, tabiin və təbəu-tabiiin fəqihlərinin və eyni zamanda özünün ictihad və seçimlərinin cəmləndiyi əsərdir. İmam Malikin "əl-Muvatta"sına bənzətilən bu əsər, sünən ve musənnəf növünün ilk nümunələrindən biridir. Əsərin adı İbn Xeyr əl-İşbili tərəfindən "əl-Cəmiul-kəbir fil-fiqh vəl-ixtilaf" şəklində qeyd edilir.[10]
- əl-Cəmi əs-Sağir. Mənbələrdə bu əsərin məzmununun tamamilə rəy haqqında olması və ya tamamilə hədisdən ibarət o olması haqqında müxtəlif qeydlər mövcuddur.
- Kitab əl-Fəraiz. Bu mövzuda yazılmış ilk əsərlərdən olub, bu tip ədəbiyyatın dövrümüzə qədər gəlib çatmış ən qədim nümunələrindən biridir. Yanlız 7 hədis rəvayətindən ibarət olan əsər, büyök ölçüdə İbrahim ən-Nəxainin Kufə fiqh tərzini əks etdirir. Yeganə nüsxəsi Zariyyə kitabxanasında olub, Hans-Peter Raddatz tərəfindən qiymətləndirmə və izah yazılaraq nəşr olunmuşdur.
- Kitab əl-İtiqad. Əbu Salih Şueyb ibn Hərb əl-Bağdadi əl-Mədaininin etiqadi məsələlərlə bağlı suallarına Süfyan tərəfindən verilən cavab və izahları ehtiva edən mətn Lələkai və Zəhəbi tərəfindən nəql edilmişdir.[11][12] İbn Teymiyyə tərəfindən nəzərdən keçirilmiş bir nüsxə Zahiriyyə Kitabxanasında saxlanılır.
- ↑ "SÜFYÂN es-SEVRÎ - سفيان الثوري". 30.03.2025 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ əl-Əcurri, Əbu Ubeyd. Sualatu Əbû Ubeyd əl-Əcurri Əba Davud əs-Sicistani fil-cərh vət-tədil (ərəb). Mədinə. 1979. 160.
- ↑ ər-Rafii, Əbdülkərim ibn Məhəmməd. ət-Tədvin fi əxbəri Qəzvin (ərəb). III. Beyrut. 1987. 47, 49.
- ↑ ibn Main, Yəhya. ət-Tarix (ərəb). IV. Məkkə. 1979. 363.
- ↑ Səhmi. Tarixu Cürcan (ərəb). Beyrut. 1987. 216.
- ↑ 1 2 Aləmun-nubəla (ərəb). VII. 234.
- ↑ Mənaqib (ərəb). 20.
- ↑ İbn Səad. Təbəqat əl-Kubra (ərəb).
- ↑ Əbu Nueym. Hilyətül-əvliya (ərəb).
- ↑ Fəhrasə (ərəb). Qahirə. 1963. 113–114.
- ↑ Şərhu usul (ərəb). I. 151–154.
- ↑ Təzkiratul-huffaz (ərəb). I. 206–207.