Butun axtardiqlarinizi tapmaq ucun buraya: DAXIL OLUN
  Mp4 Mp3 Axtar Yukle
  Video Axtar Yukle
  Shekil Axtar Yukle
  Informasiya Melumat Axtar
  Hazir Inshalar Toplusu
  AZERI CHAT + Tanishliq
  1-11 Sinif Derslikler Yukle
  Saglamliq Tibbi Melumat
  Whatsapp Plus Yukle(Yeni)

  • Ana səhifə
  • Təsadüfi
  • Yaxınlıqdakılar
  • Daxil ol
  • Nizamlamalar
İndi ianə et Əgər Vikipediya sizin üçün faydalıdırsa, bu gün ianə edin.

Sübutlara əsaslanan tibb

  • Məqalə
  • Müzakirə


Sübutlara əsaslanan tibb (ing. Evidence-based medicine, qısaca SƏT) — klinik qərarların qəbulunda ən yaxşı mövcud elmi sübutların, klinik təcrübənin və pasiyentin fərdi dəyərlərinin birgə nəzərə alınması prinsipinə əsaslanan tibbi yanaşma. Bu metodologiya səhiyyədə daha dəqiq, effektiv və əsaslandırılmış qərarlar verilməsini hədəfləyir.[1]

Mündəricat

  • 1 Tarixi
  • 2 Klinik qərarvermə
  • 3 Sübuta əsaslanan klinik tövsiyələr və siyasətlər
  • 4 Tibb təhsili
  • 5 İnkişaf mərhələləri
  • 6 Müasir tətbiqlər
  • 7 Metodlar
    • 7.1 Addımlar
    • 7.2 Sübut icmalları
    • 7.3 Sübutun keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi
  • 8 İstinadlar
  • 9 Biblioqrafiya
  • 10

Tarixi

Sübutlara əsaslanan tibbin kökləri XIX əsrin sonlarına qədər getsə də, bu anlayış müasir mənada ilk dəfə 1990-cı illərin əvvəllərində Kanada və Böyük Britaniyada formalaşmağa başlamışdır.[2] 1992-ci ildə Kanadanın MakMaster Universitetində işləyən tədqiqatçılar tərəfindən bu termin elmi dövriyyəyə daxil edilmişdir. Onlar sübutlara əsaslanan tibbi praktikaların tədris və tətbiqinin vacibliyini vurğulayaraq yeni bir klinik yanaşma modeli irəli sürdülər. SƏT-in əsas tərifi aşağıdakı kimi verilir:[3]

Pasiyentə qulluq zamanı qərar qəbul edərkən ən yaxşı mövcud elmi sübutların, həkimin klinik təcrübəsinin və pasiyentin dəyərlərinin sistemli şəkildə inteqrasiyası.

Klinik qərarvermə

Sübutlara əsaslanan tibb, klinik qərarların təsadüfi şəkildə və ya yalnız şəxsi təcrübəyə əsaslanaraq verilməsinin qarşısını almağa yönəlmiş bir yanaşmadır. Burada əsas məqsəd, müalicə, diaqnostika və profilaktik tədbirlərin mümkün qədər elmi əsaslara söykənərək seçilməsidir.[4] Bu modelə görə qərarvermə zamanı üç əsas amil nəzərə alınmalıdır: birincisi, yüksək keyfiyyətli elmi tədqiqatların nəticələri, xüsusilə randomizə olunmuş nəzarətli tədqiqatlar və meta-analizlər; ikincisi, həkimin özünün klinik təcrübəsi və müşahidələri; və nəhayət, üçüncüsü, pasiyentin fərdi istəkləri, dəyərləri və sosial vəziyyəti. Bu üç komponentin uzlaşdırılması klinik qərarların həm elmi, həm də insani əsaslarla verilməsini təmin edir.[5]

Sübuta əsaslanan klinik tövsiyələr və siyasətlər

Sübutlara əsaslanan tibb yalnız fərdi klinik praktikada deyil, eyni zamanda milli və beynəlxalq səhiyyə siyasətlərinin hazırlanmasında da mühüm rol oynayır.[6] Müxtəlif ölkələrin səhiyyə qurumları və təşkilatları bu yanaşmanı rəhbər tutaraq sübuta əsaslanan klinik təlimatlar hazırlayırlar. Bu təlimatlar əsasən sistemli ədəbiyyat icmallarına və yüksək səviyyəli elmi sübutlara əsaslanır. Məsələn, Böyük Britaniyada fəaliyyət göstərən NICE (ing. National Institute for Health and Care Excellence) təşkilatı, ABŞ-da USPSTF (ing. United States Preventive Services Task Force) və qlobal miqyasda Kokran təşkilatı bu sahədə nüfuzlu qurumlar sırasındadır. Onların tövsiyələri səhiyyə xidmətlərinin keyfiyyətini artırmaq məqsədilə geniş istifadə olunur.[7][8]

Tibb təhsili

Son illərdə sübutlara əsaslanan yanaşmalar tibb təhsili sisteminə də inteqrasiya olunmuşdur.[9][10] Tibbi universitetlər və tədris proqramları tələbə və rezidentləri yalnız anatomiya, fiziologiya və xəstəliklər haqqında nəzəri biliklərlə deyil, həm də elmi ədəbiyyatın təhlili, sübut səviyyələrinin qiymətləndirilməsi və sübuta əsaslanan qərarvermə bacarıqları ilə də təchiz edirlər. Bu proses gələcək həkimlərin müasir tibbi praktikalara daha hazırlıqlı və əsaslı şəkildə qoşulmasına şərait yaradır.[11]

İnkişaf mərhələləri

Sübutlara əsaslanan tibbin inkişafı mərhələli şəkildə baş vermişdir. 1990-cı illərdə bu yanaşmanın nəzəri əsasları formalaşdırılmış və ilkin klinik tətbiqlərə başlanmışdır.[12] 2000-ci illərdə Kokran kimi təşkilatların fəaliyyəti nəticəsində sistemli ədəbiyyat icmalları daha əlçatan və nüfuzlu resurslara çevrilmişdir. 2010-cu illərdə isə texnologiyanın inkişafı nəticəsində elektron səhiyyə platformaları və süni intellekt alətləri ilə inteqrasiya prosesi baş vermişdir.[13] 2020-ci illərdə – xüsusilə COVID-19 pandemiyası dövründə – sübutlara əsaslanan yanaşmaların aktuallığı və zəruriliyi daha da aydın şəkildə ortaya çıxmışdır.[14]

Müasir tətbiqlər

Hazırda sübutlara əsaslanan tibb bir sıra sahələrdə uğurla tətbiq olunur. Müalicə protokollarının hazırlanmasında SƏT yanaşması daha təhlükəsiz və effektiv seçimlərin ön plana çıxarılmasına yardım edir.[15] Eyni zamanda dərmanların effektivliyi və təhlükəsizliyi sübutlara əsaslanaraq qiymətləndirilir və bu, yeni preparatların bazara çıxarılmasında vacib rol oynayır. Səhiyyə sistemlərinin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi və strategiyaların hazırlanması da sübutlara əsaslanan yanaşma ilə daha sistemli və nəticəyönümlü şəkildə həyata keçirilir. Qlobal səhiyyə böhranları, o cümlədən pandemiyalar zamanı isə bu yanaşma, elmi əsaslı qərarların sürətli qəbulunda mühüm əhəmiyyət daşıyır.[16]

Metodlar

Addımlar

Sübutlara əsaslanan tibbin tətbiqi müəyyən mərhələli addımlar vasitəsilə həyata keçirilir. İlk növbədə klinik suala çevrilə bilən real problem müəyyən edilir. Daha sonra bu sual ətrafında ədəbiyyat araşdırması aparılır və ən uyğun sübutlar seçilir.[17][18][19] Üçüncü mərhələdə tapılan sübutların keyfiyyəti dəyərləndirilir və onların praktik kontekstdə istifadəyə yararlılığı təhlil olunur. Dördüncü mərhələdə isə bu sübutlar konkret klinik vəziyyətə uyğunlaşdırılır və pasiyentə tətbiq edilir. Son mərhələdə isə nəticələr monitorinq edilir və ehtiyac olduqda müdaxilələrə düzəlişlər edilir.[20]

Sübut icmalları

SƏT-in təməlini təşkil edən əsas vasitələrdən biri sistemli ədəbiyyat icmallarıdır.[21] Bu icmallar müəyyən bir klinik sual əsasında mövcud elmi araşdırmaları sistematik şəkildə toplayır, təhlil edir və nəticələri ümumiləşdirilmiş formada təqdim edir. Bu cür icmallar elmi subyektivlik ehtimalını azaldır və qərarların obyektiv əsaslarla verilməsini təmin edir. Ən etibarlı və geniş istifadə olunan icmallar Cochrane təşkilatı tərəfindən hazırlanır.[22][23]

Sübutun keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi

Sübutların keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi sübutlara əsaslanan tibbin əsas hissəsidir.[24] Bu qiymətləndirmə zamanı bir neçə meyar nəzərə alınır. Ən vacib meyar tədqiqatın dizaynıdır – məsələn, randomizə olunmuş nəzarətli tədqiqatlar (RCT) sübut səviyyəsinin ən yüksək formasını təşkil edir. Bundan əlavə, nəticələrin dəqiqliyi, təkrarlanma imkanı və təhrif (bias) riski də qiymətləndirməyə daxil edilir.[25] Nümunə ölçüsü və statistik güc də sübutun etibarlılığını təsir edən mühüm amillərdəndir. Bu məqsədlə hazırda ən çox istifadə olunan sistemlərdən biri GRADE sistemidir (ing. Grading of Recommendations Assessment, Development and Evaluation), hansı ki sübutların keyfiyyətini və tövsiyələrin gücünü qiymətləndirmək üçün standartlaşdırılmış yanaşma təqdim edir.[26]

İstinadlar

  1. ↑ Sackett DL, et al. (1996). Evidence-based medicine: What it is and what it isn't. BMJ, 312(7023), 71–72.
  2. ↑ Alvan R. Feinstein. Clinical Judgement. Williams & Wilkins. 1967.
  3. ↑ Djulbegovic B, Guyatt GH. (2017). Progress in evidence-based medicine: A quarter century on. The Lancet, 390(10092), 415–423.
  4. ↑ Evidence-Based Medicine Working Group. "Evidence-based medicine. A new approach to teaching the practice of medicine". JAMA. 268 (17). November 1992: 2420–2425. CiteSeerX 10.1.1.684.3783. doi:10.1001/JAMA.1992.03490170092032. PMID 1404801.
  5. ↑ "Evidence-Based Medicine Pyramid". Med Scholarly. 2023-12-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-28.
  6. ↑ Beracochea, Elvira; Weinstein, Corey; Evans, Dabney. Rights-Based Approaches to Public Health (ingilis). Springer Publishing Company. 2010-11-01. 202, 209. ISBN 978-0-8261-0570-7. People cannot be healthy when governments do not respect universal human rights and implement evidence-based health policies that would realize the rights of their citizens....Respecting human rights implies the need to provide effective and evidence-based strategies.
  7. ↑ Brater DC, Daly WJ. "Clinical pharmacology in the Middle Ages: principles that presage the 21st century". Clinical Pharmacology and Therapeutics. 67 (5). May 2000: 447–450. doi:10.1067/mcp.2000.106465. PMID 10824622.
  8. ↑ Daly WJ, Brater DC. "Medieval contributions to the search for truth in clinical medicine". Perspectives in Biology and Medicine. 43 (4). 2000: 530–540. doi:10.1353/pbm.2000.0037. PMID 11058989.
  9. ↑ Shoja MM, Rashidi MR, Tubbs RS, Etemadi J, Abbasnejad F, Agutter PS. "Legacy of Avicenna and evidence-based medicine". International Journal of Cardiology. 150 (3). August 2011: 243–246. doi:10.1016/j.ijcard.2010.10.019. PMID 21093081.
  10. ↑ Akhondzadeh S. "Avicenna and evidence based medicine". Avicenna Journal of Medical Biotechnology. 6 (1). January 2014: 1–2. PMC 3895573. PMID 24523951.
  11. ↑ Maggio LA, Willinsky JM, Costello JA, Skinner NA, Martin PC, Dawson JE. "Integrating Wikipedia editing into health professions education: a curricular inventory and review of the literature". Perspectives on Medical Education. 9 (6). December 2020: 333–342. doi:10.1007/s40037-020-00620-1. PMC 7718341 (#bad_pmc). PMID 33030643 (#bad_pmid).
  12. ↑ John Baptista Van Helmont. Oriatrike, or Physick Refined (English translation of Ortus medicinae). John Chandler tərəfindən tərcümə olunub. 1662.
  13. ↑ Lind J. Treatise on the scurvy. Gale Ecco. 2018. ISBN 978-1-379-46980-3.
  14. ↑ Azzam A, Bresler D, Leon A, Maggio L, Whitaker E, Heilman J, və b. "Why Medical Schools Should Embrace Wikipedia: Final-Year Medical Student Contributions to Wikipedia Articles for Academic Credit at One School". Academic Medicine. 92 (2). February 2017: 194–200. doi:10.1097/ACM.0000000000001381. PMC 5265689. PMID 27627633.
  15. ↑ "Statistical research on conditions caused by calculi by Doctor Civiale. 1835". International Journal of Epidemiology. 30 (6): 1246–1249. December 2001 [1835]. doi:10.1093/ije/30.6.1246. PMID 11821317. 29 April 2005 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  16. ↑ Rohwer A, Motaze NV, Rehfuess E, Young T. "E-learning of evidence-based health care (EBHC) to increase EBHC competencies in healthcare professionals: a systematic review". Campbell Systematic Reviews. 4. 2017: 1–147. doi:10.4073/csr.2017.4.
  17. ↑ Sur, RL; Dahm, P. "History of evidence-based medicine". Indian Journal of Urology. 27 (4). October 2011: 487–9. doi:10.4103/0970-1591.91438. PMC 3263217. PMID 22279315.
  18. ↑ Guyatt GH. Evidence-Based Medicine [editorial]. ACP Journal Club 1991:A-16. (Annals of Internal Medicine; vol. 114, suppl. 2).
  19. ↑ "Development of evidence-based medicine explored in oral history video, AMA, Jan 27, 2014". 27 January 2014.
  20. ↑ Wennberg J. "Small area variations in health care delivery". Science. 182 (4117). December 1973: 1102–1108. Bibcode:1973Sci...182.1102W. doi:10.1126/science.182.4117.1102. PMID 4750608.
  21. ↑ The history of evidence-based medicine. Cologne, Germany: Institute for Quality and Efficiency in Health Care (IQWiG). 2016. NBK390299.
  22. ↑ Eddy DM. 18 Probabilistic Reasoning in Clinical Medicine: Problems and Opportunities // Kahneman D, Slovic P, Tversky A (redaktorlar ). Judgment Under Uncertainty: Heuristics and Biases. Cambridge University Press. 1982. 249–267. ISBN 978-0-521-28414-1.
  23. ↑ Eddy DM. "Clinical policies and the quality of clinical practice". The New England Journal of Medicine. 307 (6). August 1982: 343–347. doi:10.1056/nejm198208053070604. PMID 7088099.
  24. ↑ Sackett DL, Rosenberg WM. "The need for evidence-based medicine". Journal of the Royal Society of Medicine. 88 (11). November 1995: 620–624. doi:10.1177/014107689508801105. PMC 1295384. PMID 8544145.
  25. ↑ Eddy DM. "Variations in physician practice: the role of uncertainty". Health Affairs. 3 (2). 1984: 74–89. doi:10.1377/hlthaff.3.2.74. PMID 6469198.
  26. ↑ Eddy DM, Billings J. "The quality of medical evidence: implications for quality of care". Health Affairs. 7 (1). 1988: 19–32. doi:10.1377/hlthaff.7.1.19. PMID 3360391.

Biblioqrafiya

  • Doi SA. Understanding evidence in health care: Using clinical epidemiology. South Yarra, VIC, Australia: Palgrave Macmillan. 2012. ISBN 978-1-4202-5669-7.
  • Grobbee DE, Hoes AW. Clinical Epidemiology: Principles, Methods, and Applications for Clinical Research. Jones & Bartlett Learning. 2009. ISBN 978-0-7637-5315-3.
  • Howick JH. The Philosophy of Evidence-based Medicine. Wiley. 2011. ISBN 978-1-4051-9667-3.
  • Katz DL. Clinical Epidemiology & Evidence-Based Medicine: Fundamental Principles of Clinical Reasoning & Research. Sage. 2001. ISBN 978-0-7619-1939-1.
  • Stegenga J. Care and Cure: An Introduction To Philosophy of Medicine. University of Chicago Press. 2018. ISBN 978-0-226-59517-7.

  Vikilüğətdə Sübutlara əsaslanan tibb mövzusuna dair məlumatlar var.
  • Evidence-Based Medicine – An Oral History, JAMA and the BMJ, 2014.  
  • Centre for Evidence-based Medicine at the University of Oxford.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Sübutlara_əsaslanan_tibb&oldid=8224278"
Informasiya Melumat Axtar