Butun axtardiqlarinizi tapmaq ucun buraya: DAXIL OLUN
  Mp4 Mp3 Axtar Yukle
  Video Axtar Yukle
  Shekil Axtar Yukle
  Informasiya Melumat Axtar
  Hazir Inshalar Toplusu
  AZERI CHAT + Tanishliq
  1-11 Sinif Derslikler Yukle
  Saglamliq Tibbi Melumat
  Whatsapp Plus Yukle(Yeni)

  • Ana səhifə
  • Təsadüfi
  • Yaxınlıqdakılar
  • Daxil ol
  • Nizamlamalar
İndi ianə et Əgər Vikipediya sizin üçün faydalıdırsa, bu gün ianə edin.

Sübutlara əsaslanan təcrübələr

  • Məqalə
  • Müzakirə


Sübutlara əsaslanan təcrübələr (ing. Evidence-based practice, qısaca EBP) — qərarların qəbul edilməsində və fəaliyyətlərin həyata keçirilməsində mövcud olan elmi sübutlara, praktik biliklərə və kontekstə əsaslanan metodoloji yanaşmadır. Bu yanaşma ilk olaraq tibbdə formalaşmış və daha sonra psixologiya, təhsil, sosial iş, siyasət və digər sahələrdə geniş tətbiq olunmağa başlamışdır.[1]

Mündəricat

  • 1 Tarixi
  • 2 Tətbiq sahələri
  • 3 Tənqidi
  • 4 İstinadlar
  • 5

Tarixi

Sübutlara əsaslanan təcrübə anlayışı XX əsrin sonlarında xüsusilə tibb sahəsində meydana çıxmışdır. 1990-cı illərdə Kanada və Böyük Britaniya akademik dairələrində bu yanaşmanın əsasları qoyulmuşdur.[2] Tibb üzrə mütəxəssis Devid Sakett və həmkarları tərəfindən sübutlara əsaslanan təbabət anlayışı formalaşdırılmış və Kokran əməkdaşlığı (ing. Cochrane Collaboration) vasitəsilə geniş yayılmışdır. Zamanla bu yanaşma digər sahələrə də tətbiq olunmuş və beləliklə "sübutlara əsaslanan təcrübə" ümumi metodoloji çərçivə kimi qəbul edilmişdir.[3]

Sübutlara əsaslanan yanaşmanın ilkin ideyaları XVI əsrdə Frensis Bekon tərəfindən irəli sürülən empirik elmin əsaslarında müşahidə olunur. Bekon elmi biliklərin müşahidə və təcrübəyə əsaslanaraq formalaşmalı olduğunu qeyd edirdi. Onun bu yanaşması sonralar elmi metodun əsaslarını formalaşdırdı.[4]XIX əsrdə tibb sahəsində sübutlara əsaslanan qərarverməyə bənzər yanaşmalardan istifadə olunurdu. Məsələn, Florens Naytinqeyl xəstəxana şəraitində gigiyenik tədbirlərin effektivliyini statistik sübutlarla əsaslandıraraq sübutlara əsaslanan təcrübənin erkən nümunəsini göstərmişdir. Sübutlara əsaslanan təcrübənin müasir anlamda sistemləşməsi 1970–1990-cı illərə təsadüf edir. Bu dövrdə səhiyyədə praktik qərarların daha obyektiv və elmi sübutlara əsaslanaraq verilməsi ehtiyacı yaranmışdı.[5]

2000-ci illərdən etibarən sübutlara əsaslanan təcrübə yalnız tibb sahəsi ilə məhdudlaşmayaraq digər sahələrə də tətbiq olunmağa başladı:[6]

  • Terapiya metodlarının effektivliyini qiymətləndirmək və pasiyentə uyğun yanaşmalar təklif etmək üçün istifadə olunmağa başlandı.
  • Təlim metodlarının nəticəliliyini qiymətləndirən və tədris proqramlarının elmi əsaslara söykənməsini təmin edən bir vasitə kimi tətbiq olundu.[7]
  • Sosial müdafiə və inteqrasiya proqramlarının effektivliyini ölçmək üçün empirik tədqiqatlardan istifadə olunmağa başlandı.
  • Dövlət siyasətlərinin nəticələrini dəyərləndirmək və daha effektiv strategiyalar formalaşdırmaq məqsədilə sübutlara əsaslanan yanaşma genişləndi.

Son illərdə sübutlara əsaslanan təcrübə rəqəmsal texnologiyalar, süni intellekt və böyük məlumat (big data) kimi müasir alətlərdən istifadə etməklə daha da inkişaf etmişdir.[8] Elmi ədəbiyyatın avtomatik təhlili, real vaxtda qərar dəstəyi sistemləri və məlumat bazalarının istifadəsi bu yanaşmanın daha geniş və sürətli tətbiqinə imkan yaradır.[9][10]

Tətbiq sahələri

Sübutlara əsaslanan təbabət xəstələrin diaqnostika, müalicə və profilaktikasında ən yaxşı elmi sübutlardan istifadəni nəzərdə tutur. Klinik protokollar və sistemli təhlillər bu yanaşmanın əsas vasitələridir.[11] Sübutlara əsaslanan psixoloji təcrübə müalicə metodlarının effektivliyini elmi araşdırmalara əsaslanaraq müəyyənləşdirir. Bu yanaşma koqnitiv-davranış terapiyası kimi metodların geniş yayılmasına səbəb olmuşdur.[12] Sübutlara əsaslanan təhsildə tədris metodları və proqramları elmi tədqiqatların nəticələrinə əsasən hazırlanır. Məqsəd, təhsil prosesinin effektivliyini artırmaqdır. Sosial proqramların və siyasətlərin formalaşdırılmasında empirik məlumatların və statistik sübutların tətbiqi bu sahələrdə qərarların daha obyektiv və nəticəyönlü olmasına xidmət edir.[13]

Tənqidi

Sübutlara əsaslanan təcrübə (SAƏT) elmi əsaslı qərarvermə və praktika baxımından mühüm nailiyyət hesab olunsa da, onunla bağlı bir sıra nəzəri və praktik tənqidlər də mövcuddur. Bu tənqidlər əsasən metodoloji məhdudiyyətlərə, kontekstual amillərin nəzərə alınmamasına və tətbiq sahələrində yaranan çətinliklərə yönəlmişdir. Sübutlara əsaslanan yanaşma adətən kəmiyyət tədqiqatlarına, xüsusilə də randomizə olunmuş nəzarətli tədqiqatlara (RNT) üstünlük verir. Halbuki bəzi sahələrdə, xüsusilə təhsil və sosial elmlərdə belə tədqiqatların aparılması çətin və ya qeyri-mümkün ola bilər.[14] Bundan başqa, RNT nəticələri çox zaman süni laboratoriya şəraitində əldə olunduğundan, real həyat şəraitində tətbiqi zamanı eyni effekt əldə olunmaya bilər.[15]

Əlavə olaraq, SAƏT çərçivəsində sistemli təhlillər və meta-analizlərə böyük önəm verilir, lakin bu təhlillərin keyfiyyəti onların daxilindəki tədqiqatların metodikasından asılıdır. Zəif keyfiyyətli tədqiqatların birləşdirilməsi yalançı ümumiləşmələrə səbəb ola bilər.

Sübutlara əsaslanan təcrübə, bəzi tənqidçilərə görə, standartlaşdırılmış qərarları təşviq edir və fərdi konteksti – yəni fərdin mədəniyyəti, sosial mühiti, dəyərləri və üstünlüklərini nəzərə almaqda yetərsiz qalır. Xüsusilə psixoterapiya və təhsil kimi sahələrdə qərarların şəxsi münasibətlər və etibar əsasında qurulduğu hallar çox olur. Bu zaman standart sübutlar konkret şəxs və vəziyyət üçün uyğun olmaya bilər.[16]

Nəyi “sübut” hesab etmək məsələsi elmi mübahisələr doğuran sahədir. Bəzi nəzəriyyəçilər hesab edirlər ki, sübutların seçimində və dəyərləndirilməsində mövcud dominant elmi baxışlar və ideoloji yanaşmalar mühüm rol oynayır.[17] Bu baxımdan, sübutlara əsaslanan təcrübə müəyyən dərəcədə elmi obyektivlik adı altında spesifik yanaşmaları legitimləşdirə və alternativ modelləri kənarlaşdıra bilər.

Sübutlara əsaslanan təcrübənin tətbiqi üçün mütəxəssislərin elmi ədəbiyyatı araşdırmaq, qiymətləndirmək və tətbiq etmək bacarıqlarına malik olmaları tələb olunur.[18][19] Lakin bir çox praktik sahələrdə — xüsusilə sosial iş, məktəblər və yerli səhiyyə xidmətlərində — bunun üçün resurs, zaman və ixtisaslaşma çatışmazlığı mövcuddur. Bu isə SAƏT-in yalnız müəyyən sosial və iqtisadi imkanlara malik mühitlərdə effektiv tətbiqinə imkan verir. Bəzi tənqidçilər hesab edirlər ki, sübutlara əsaslanan yanaşma praktik mütəxəssisin təcrübəsini və instinktiv qərarvermə bacarığını ikinci plana atır. Bu isə sahə mütəxəssislərinin öz işlərinə qarşı inamını azalda, onların yaradıcılıq və çeviklik imkanlarını məhdudlaşdıra bilər.[20]

Elmi sübutlar zamanla dəyişə və bir-birinə zidd ola bilər. Məsələn, əvvəl effektiv hesab olunan bir müalicə metodunun daha sonra zərərli olduğu ortaya çıxa bilər. Bu dəyişkənlik praktikada qeyri-müəyyənlik yaradır və SAƏT-ə əsaslanan qərarların davamlı yenilənməsini tələb edir.[21]

Sübutlara əsaslanan təcrübə qərarvermədə elmi yanaşmanı təşviq etsə də, onun tətbiqində çeviklik, kontekstual yanaşma və praktik müdrikliyin nəzərə alınması vacibdir. Tənqidlər göstərir ki, SAƏT universal həll yolu deyil, lakin onun digər metodlarla inteqrasiyası daha balanslı və effektiv nəticələrə səbəb ola bilər.[22][23]

İstinadlar

  1. ↑ Leach, Matthew J. "Evidence-based practice: A framework for clinical practice and research design". International Journal of Nursing Practice (ingilis). 12 (5). 2006: 248–251. doi:10.1111/j.1440-172X.2006.00587.x. ISSN 1440-172X. PMID 16942511.
  2. ↑ For example: Trinder, L. and Reynolds, S. (eds) (2000) Evidence-Based Practice: A Critical Appraisal. Oxford, Blackwell Science.
  3. ↑ Li, Rita Yi Man; Chau, Kwong Wing; Zeng, Frankie Fanjie. "Ranking of Risks for Existing and New Building Works". Sustainability. 11 (10). 2019: 2863. doi:10.3390/su11102863.
  4. ↑ Gade, Christian. "When is it justified to claim that a practice or policy is evidence-based? Reflections on evidence and preferences". Evidence & Policy. 20 (2). 2023: 244–253. doi:10.1332/174426421X16905606522863.
  5. ↑ Bourgault, Annette M.; Upvall, Michele J. "De-implementation of tradition-based practices in critical care: A qualitative study". International Journal of Nursing Practice. 25 (2). 2019: e12723. doi:10.1111/ijn.12723. PMID 30656794.
  6. ↑ Cochrane, A.L. Effectiveness and Efficiency. Random Reflections on Health Services. London: Nuffield Provincial Hospitals Trust. 1972. ISBN 978-0900574177. OCLC 741462.
  7. ↑ Evidence-Based Medicine Working Group. "Evidence-based medicine. A new approach to teaching the practice of medicine". JAMA. 268 (17). 1992-11-04: 2420–2425. doi:10.1001/jama.1992.03490170092032. ISSN 0098-7484. PMID 1404801.
  8. ↑ Cochrane Collaboration (2003) http://www.cochrane.org/about-us/history/archie-cochrane Arxivləşdirilib 2021-02-24 at the Wayback Machine
  9. ↑ "Development of evidence-based medicine explored in oral history video". American Medical Association (ingilis). 27 January 2014. İstifadə tarixi: 2020-12-23.
  10. ↑ Sackett, D L; Rosenberg, W M. "The need for evidence-based medicine". Journal of the Royal Society of Medicine. 88 (11). November 1995: 620–624. doi:10.1177/014107689508801105. ISSN 0141-0768. PMC 1295384. PMID 8544145.
  11. ↑ Evidence-Based Medicine Working Group. "Evidence-based medicine. A new approach to teaching the practice of medicine". JAMA. 268 (17). November 1992: 2420–25. CiteSeerX 10.1.1.684.3783. doi:10.1001/JAMA.1992.03490170092032. PMID 1404801.
  12. ↑ Vine, Jim, Standard for Producing Evidence – Effectiveness of Interventions – Part 1: Specification (StEv2-1), HACT, 2016, Standards of Evidence, ISBN 978-1-911056-01-0
  13. ↑ Eddy DM. "Practice Policies – Where Do They Come from?". Journal of the American Medical Association. 263 (9). 1990: 1265, 1269, 1272, 1275. doi:10.1001/jama.263.9.1265. PMID 2304243.
  14. ↑ Rathi, Akshat. "Most science research findings are false. Here's how we can change that". Quartz (ingilis). 22 October 2015. İstifadə tarixi: 13 June 2019.
  15. ↑ Ioannidis, John P. A.; Fanelli, Daniele; Dunne, Debbie Drake; Goodman, Steven N. "Meta-research: Evaluation and Improvement of Research Methods and Practices". PLOS Biology. 13 (10). 2 October 2015: e1002264. doi:10.1371/journal.pbio.1002264. ISSN 1544-9173. PMC 4592065. PMID 26431313.
  16. ↑ Ioannidis, John P. A.; Fanelli, Daniele; Dunne, Debbie Drake; Goodman, Steven N. "Meta-research: Evaluation and Improvement of Research Methods and Practices". PLOS Biology. 13 (10). 2015-10-02: –1002264. doi:10.1371/journal.pbio.1002264. ISSN 1545-7885. PMC 4592065. PMID 26431313.
  17. ↑ Trinder, L. and Reynolds, S. (eds) (2000) Evidence-Based Practice: A critical appraisal, Oxford, Blackwell Science.
  18. ↑ "Teaching Reading" (PDF). Australian Government Department of Education, Science and Training.
  19. ↑ Johnston, Rhona S; Watson, Joyce E, Insight 17 - A seven year study of the effects of synthetic phonics teaching on reading and spelling attainment, IAC:ASU Schools, ISSN 1478-6796, 2017-01-14 tarixində arxivləşdirilib
  20. ↑ "Independent review of the teaching of early reading, 2006" (PDF). 2010-05-12 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-31.
  21. ↑ "Building Evidence into Education". gov.uk.
  22. ↑ "The role of research in teacher education: reviewing the evidence-BERA-RSA, January 2014" (PDF).
  23. ↑ "Research and Teacher Education". www.bera.ac.uk.

  Vikianbarda Sübutlara əsaslanan təcrübələr ilə əlaqəli mediafayllar var.
  • "Development of evidence-based medicine explored in oral history video, AMA, JAN 27, 2014". 27 January 2014.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Sübutlara_əsaslanan_təcrübələr&oldid=8222793"
Informasiya Melumat Axtar