Sübutlara əsaslanan stomatologiya (ing. Evidence-based dentistry) — stomatoloji qərarların və klinik müdaxilələrin elmi sübutlar, klinik təcrübə və pasiyentlərin fərdi ehtiyacları əsasında qəbul edilməsini nəzərdə tutan müasir yanaşma.[1] Bu konsepsiya sübutlara əsaslanan təbabət prinsiplərini diş həkimliyinə tətbiq edir və müalicə prosesində daha effektiv və əsaslandırılmış qərarlar verilməsinə şərait yaradır.[2]
Sübutlara əsaslanan stomatologiya — mövcud ən yaxşı elmi sübutların, həkimin klinik təcrübəsinin və pasiyentin dəyərlərinin inteqrasiyası əsasında diş müalicəsi ilə bağlı qərarların qəbul edilməsini ifadə edir. Bu yanaşma həm diaqnostika, həm də müalicə strategiyalarının qiymətləndirilməsində istifadə olunur.[3]
Sübutlara əsaslanan stomatologiyanın əsasları 1990-cı illərin ortalarında qoyulmuşdur. Bu dövrdə sübutlara əsaslanan təbabətin prinsip və metodları stomatoloji təhsilə və praktikaya da daxil edilməyə başlanmışdır. 1999-cu ildə ABŞ-ın Amerika Stomatologiya Assosiasiyası (ing. American Dental Association, ADA) təşkilatı bu yanaşmanı rəsmi olaraq qəbul etmiş və onun stomatoloji praktikada tətbiqinə dair təlimatlar hazırlamışdır. 2000-ci illərdən etibarən bu anlayış stomatoloji təhsil müəssisələrində geniş yayılmış və beynəlxalq səviyyədə dəstəklənmişdir.[4]
Sübutlara əsaslanan stomatologiya bir neçə əsas prinsipə əsaslanır və bu prinsiplər müasir klinik praktikada daha effektiv və şəffaf qərarvermə prosesini təmin etməyə yönəlib. Bu yanaşmanın birinci və ən vacib prinsipi elmi sübutlara əsaslanmadır.[5] Belə ki, tətbiq olunan müalicə metodlarının və klinik qərarların elmi cəhətdən əsaslandırılmış və müasir tədqiqatlarla dəstəklənmiş olması tələb olunur. Buraya randomizə olunmuş nəzarətli tədqiqatlar, sistemli ədəbiyyat icmalları və meta-analizlər daxildir.[6]
İkinci əsas prinsip klinik təcrübənin nəzərə alınmasıdır. Diş həkiminin şəxsi klinik bacarıqları, bilikləri və peşə təcrübəsi sübutlara əsaslanan qərarların tətbiqində mühüm rol oynayır. Yəni sübutlar heç bir zaman klinik intuisiyanı və fərdi təcrübəni tam əvəz etmir, əksinə onu dəstəkləyir.[7]
Üçüncü prinsip pasiyentin dəyərləri və fərdi seçimlərinin nəzərə alınması ilə bağlıdır. Hər bir pasiyentin müalicə gözləntiləri, həyat tərzi, sosial vəziyyəti və sağlamlıqla bağlı üstünlükləri fərqlidir. Buna görə də klinik qərar yalnız elmi sübutlara və həkimin fikrinə deyil, həm də pasiyentin baxış bucağına əsaslanmalıdır.[8]
Bu prinsiplərin vəhdəti sübutlara əsaslanan stomatologiyanı klassik yanaşmalardan fərqləndirir və onu daha şəffaf, adaptiv və pasiyentmərkəzli edir.
SƏS aşağıdakı stomatoloji sahələrdə geniş tətbiq olunur:[9]
- Periodontologiya — diş əti xəstəliklərinin müalicəsində sübuta əsaslanan yanaşmalar
- Endodontiya — kanal müalicəsi texnikalarının effektivliyinin müqayisəsi
- Ortodontiya — aparatların və metodların uzunmüddətli təsirlərinin qiymətləndirilməsi
- İmplantologiya — diş implantlarının uğur göstəricilərinin statistik təhlili
- Profilaktik stomatologiya — florid istifadəsi, plomba materialları və preventiv tədbirlərin effektivliyi
Sübutlara əsaslanan stomatologiya müasir diş həkimliyində mühüm irəliləyiş sayılsa da, bu yanaşma bir sıra tənqidlərə və məhdudiyyətlərə məruz qalır.[10] Ən əvvəl qeyd olunmalıdır ki, bəzi stomatoloji sahələrdə hələ də keyfiyyətli və mötəbər elmi sübutlar kifayət qədər mövcud deyil. Bu, xüsusilə az tədqiq olunmuş və ya nadir klinik hallara aid olan müdaxilələrə şamil olunur. Belə hallarda həkimlər sübuta əsaslanmaqdan çox şəxsi təcrübələrinə və praktiki müşahidələrinə arxalanmalı olurlar.
Bundan əlavə, klinik praktikada elmi sübutların tətbiqi çox vaxt əlavə vaxt və resurs tələb edir. Elmi məqalələrin araşdırılması, sistemli icmalların təhlili və yeni məlumatların praktikaya uyğunlaşdırılması prosesləri həkimlər üçün əlavə iş yükü yaradır və bəzi hallarda bu prosesin həyata keçirilməsi praktik olaraq çətin olur.[11]
Daha bir məhdudiyyət pasiyentlərin fərdi xüsusiyyətləri və sosial amillərin hər zaman nəzərə alına bilməməsi ilə bağlıdır. Elmi tədqiqatlar müəyyən bir nümunəyə əsaslanır və nəticələri hər pasiyentə eyni səviyyədə tətbiq etmək bəzən real olmur. Sosial status, həyat tərzi, iqtisadi vəziyyət və mədəni baxışlar kimi amillər qərarvermədə ciddi rol oynasa da, sübut yönümlü yanaşmalarda bunlar bəzən nəzərə alınmır.[12]
Bəzi diş həkimləri sübutlara əsaslanan praktikaya keçidə müqavimət göstərirlər. Bu müqavimət adətən uzun illər formalaşmış vərdişlər, şəxsi klinik üslub və ya sübutların tətbiqinin əlavə çətinliklər doğuracağı qorxusu ilə əlaqəlidir. Belə hallarda yeni yanaşmaların qəbulu və geniş tətbiqi daha çox maarifləndirmə və peşəkar hazırlıq tələb edir.[13]
- ↑ Richards, D. (2004). Evidence-based dentistry: Five years on. British Dental Journal, 196(8), 460–463.
- ↑ American Dental Association. (2023). Center for Evidence-Based Dentistry.
- ↑ Dhar V. "Evidence-based dentistry: An overview". Contemporary Clinical Dentistry. 7 (3). 2016: 293–294. doi:10.4103/0976-237X.188539. PMC 5004537. PMID 27630488.
- ↑ Sackett DL, et al. (1996). Evidence-based medicine: What it is and what it isn't. BMJ, 312(7023), 71–72.
- ↑ Ismail AI, Bader JD. "Evidence-based dentistry in clinical practice". Journal of the American Dental Association. 135 (1). January 2004: 78–83. doi:10.14219/jada.archive.2004.0024. PMID 14959878.
- ↑ "About EBD". Center for Evidence-Based Dentistry (EBD). American Dental Association. 19 April 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 November 2019.
- ↑ "About EBD". ebd.ada.org. 2019-11-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-19.
- ↑ Miller SA, Miller G. "Use of evidence-based decision-making in private practice for emergency treatment of dental trauma: EB case report". The Journal of Evidence-Based Dental Practice. 10 (3). September 2010: 135–146. doi:10.1016/j.jebdp.2009.12.004. PMID 20797655.
- ↑ Chiappelli, Francesco. Future Avenues of Research Synthesis for Evidence-Based Clinical Decision Making // Evidence-Based Practice: Toward Optimizing Clinical Outcomes. Springer Berlin Heidelberg. 2010. 243–247. doi:10.1007/978-3-642-05025-1_15. ISBN 978-3642050244.
- ↑ Castañeda, Emerson; Garmendia, Luis; Santos, Matilde. "Design of an Intelligent System for Computer Aided Musical Composition". Intelligent Decision Making Systems. World Scientific. October 2009: 13–18. doi:10.1142/9789814295062_0002. ISBN 978-9814295055.
- ↑ Ingham-Broomfield R. "A nurses' guide to the hierarchy of research designs and evidence" (PDF). The Australian Journal of Advanced Nursing. 33 (3). March 2016: 38.
- ↑ Park, Joon Soo; Page, Amy T.; Kruger, Estie; Tennant, Marc. "Dispensing Patterns of Medicines Prescribed by Australian Dentists From 2006 to 2018 – a Pharmacoepidemiological Study". International Dental Journal (ingilis). 71 (2). 1 April 2021: 106–112. doi:10.1111/idj.12605. ISSN 0020-6539. PMC 9275101 (#bad_pmc). PMID 32856305 (#bad_pmid).
- ↑ Park, Js; Page, At; Shen, P-H; Price, K; Tennant, M; Kruger, E. "Management of dental emergencies amongst Australian general medical practitioners – A case-vignette study". Australian Dental Journal (ingilis). 67 (1). March 2022: 30–38. doi:10.1111/adj.12878. ISSN 0045-0421. PMID 34591999 (#bad_pmid).
- Afrashtehfar KI, Assery MK. "From dental science to clinical practice: Knowledge translation and evidence-based dentistry principles". review. The Saudi Dental Journal. 29 (3). July 2017: 83–92. doi:10.1016/j.sdentj.2017.02.002. PMC 5503095. PMID 28725125.
- Chiappelli F. "Evidence-Based Dentistry: Two Decades and Beyond". review. The Journal of Evidence-Based Dental Practice. 19 (1). March 2019: 7–16. doi:10.1016/j.jebdp.2018.05.001. PMID 30926103.
- Clarkson J, Worthington H. "Leadership in evidence based dentistry" (PDF). review. Journal of Dentistry. 87. August 2019: 16–19. doi:10.1016/j.jdent.2019.05.012. PMID 31075375.
- Fontana M, Gonzalez-Cabezas C. "Evidence-Based Dentistry Caries Risk Assessment and Disease Management". review. Dental Clinics of North America. 63 (1). January 2019: 119–128. doi:10.1016/j.cden.2018.08.007. PMID 30447787.
- France K, Sollecito TP. "How Evidence-Based Dentistry Has Shaped the Practice of Oral Medicine". review. Dental Clinics of North America. 63 (1). January 2019: 83–95. doi:10.1016/j.cden.2018.08.006. PMID 30447794.
- Lang LA, Teich ST. "A critical appraisal of evidence-based dentistry: the best available evidence". review. The Journal of Prosthetic Dentistry. 111 (6). June 2014: 485–492. doi:10.1016/j.prosdent.2013.12.001. PMID 24589122.