Sübutlara əsaslanan siyasət (ing. Evidence-based policy) — ictimai, iqtisadi və sosial siyasətlərin qərarlaşdırılmasında elmi sübutların, empirik tədqiqatların və təhlil olunmuş məlumatların əsas götürülməsinə yönəlmiş yanaşma.[1] Bu model ideoloji və ya instinktiv qərarlardan fərqli olaraq, ölçülə bilən nəticələrə və analitik əsaslara söykənir.[2]
Sübutlara əsaslanan siyasət ideyası ilkin olaraq tibbi sahədə formalaşmış “sübutlara əsaslanan tibb” modelindən ilham almışdır. 1990-cı illərdə tibbi qərarların randomizə olunmuş nəzarətli tədqiqatlar və sistemli ədəbiyyat icmallarına əsaslanması tibbi praktikada yeni bir mərhələ başlatdı və bu yanaşma digər sahələrə də tətbiq olunmağa başladı.[3]
Siyasət sahəsində sübutlara əsaslanan yanaşmanın ilk genişmiqyaslı tətbiqi 1997-ci ildə Böyük Britaniyada baş nazir Toni Bleyrin hökuməti dövrünə təsadüf edir. Bu dövrdə “nə işləyir” (what works) prinsipi çərçivəsində dövlət siyasətlərinin effektivliyinin artırılması məqsədi ilə qərarvermə elmi sübutlarla əsaslandırılmağa başlandı. Sonradan bu model Avstraliya, Kanada, Avropa İttifaqı və bir sıra inkişaf etmiş ölkələrdə tətbiq olundu.[4]
Sübutlara əsaslanan siyasətin tətbiqi müəyyən mərhələli metodoloji yanaşmaya əsaslanır. Bu yanaşma problemin elmi əsaslarla müəyyən olunmasından başlayaraq qərarların monitorinq və qiymətləndirilməsinə qədər olan bir dövrü əhatə edir. Əsas mərhələlər bunlardır:[5]
- Problemin müəyyənləşdirilməsi — qərar verilməsi tələb olunan ictimai məsələ konkretləşdirilir və siyasi kontekstə uyğunlaşdırılır.
- Sübutların toplanması — müvafiq sahədə aparılmış empirik tədqiqatlar, statistika və analitik hesabatlar toplanır.
- Sübutların qiymətləndirilməsi — məlumatların etibarlılığı, obyektivliyi və tətbiq oluna biləcəyi kontekst dəyərləndirilir.
- Siyasət variantlarının formalaşdırılması — müxtəlif siyasət alətləri sübutlara əsasən modelləşdirilir və ssenarilər qurulur.
- Tətbiq və qiymətləndirmə — qəbul edilmiş siyasət qərarlarının icrası izlənilir və nəticələrin effektivliyi qiymətləndirilir.
Bu yanaşma həm şəffaflığı, həm də hesabatlılığı artırmaqla yanaşı, dövlət resurslarının səmərəli istifadəsini də təmin edir.
Kəmiyyət sübutları statistik məlumatlara, sorğulara, rəsmi hesabatlara və empirik tədqiqatlara əsaslanır.[6] Bu sübutlar sosial, iqtisadi və demoqrafik tendensiyaların obyektiv ölçülməsi və təhlili üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Kəmiyyət yanaşması siyasət qərarlarının təsirini proqnozlaşdırmaq və müqayisəli ssenarilər qurmaq imkanı verir. Misal olaraq, cinayət səviyyəsinin azalması ilə bağlı təhlükəsizlik tədbirlərinin müqayisəli təsiri və ya səhiyyə xidmətlərinə ayrılan büdcə və xəstəxana nəticələri arasındakı əlaqə bu metodla araşdırılır.[7]
Keyfiyyət sübutları iştirakçı müşahidələr, müsahibələr, fokus qruplar və sosial araşdırmalar əsasında formalaşır. Bu növ sübutlar vətəndaşların təcrübələri, mədəni dəyərləri və davranışlarını anlamaqda mühüm rol oynayır.[8] Bəzi hallarda kəmiyyət məlumatların təqdim edə bilmədiyi sosial və psixoloji aspektlər keyfiyyət yanaşması ilə ortaya çıxır. Məsələn, bir islahatın icması üzərindəki mənəvi və etibarlılıq təsiri keyfiyyət sübutları ilə ölçülə bilər.[9]
Sübutlara əsaslanan siyasətin effektivliyi, elmi tədqiqatların siyasətçilərə və ictimaiyyətə düzgün şəkildə ötürülməsindən asılıdır. Bu mərhələdə akademik dairələrlə qərarverici orqanlar arasında körpü rolunu oynayan vasitəçilər və müstəqil analitik mərkəzlər xüsusi yer tutur.[10] Elmi kommunikasiyanın məqsədi – kompleks məlumatları aydın, yığcam və praktik qərarlar üçün yararlı formada təqdim etməkdir. Həmçinin, məlumatların mediada və ictimai diskursda manipulyasiyaya uğramaması üçün düzgün şərh olunması vacibdir.[11]
Sübutlara əsaslanan siyasət çərçivəsində geniş istifadə olunan metodlardan biri də xərc-fayda təhlilidir (ing. Cost–benefit analysis). Bu yanaşma konkret bir siyasət qərarının iqtisadi baxımdan nə dərəcədə səmərəli olduğunu qiymətləndirməyə imkan verir. Proses zamanı potensial faydalar (məsələn, azalmış işsizlik, yaxşılaşmış ictimai sağlamlıq) və xərclər (büdcə, vaxt, resurslar) müqayisə edilir. Bu təhlil vasitəsilə alternativ siyasət variantları arasında rasional seçimlər aparmaq mümkündür.[12]
Sübutlara əsaslanan siyasət (EBP) bir sıra nəzəri və praktiki üstünlüklərə malik olsa da, onun tətbiqi prosesində müxtəlif tənqidi yanaşmalar mövcuddur. Bu yanaşmalar aşağıdakı əsas problemlərlə əlaqələndirilir:[13]
- Siyasi maraqlarla ziddiyyət
Bəzi hallarda elmi sübutlarla əldə olunan nəticələr siyasi qərarvericilərin ideoloji mövqeləri ilə uyğun gəlmir. Bu zaman sübutlar ya nəzərə alınmır, ya da ikinci dərəcəli hesab edilir. Siyasətin praktik reallığında rasional sübutlar emosional və strateji maraqların kölgəsində qala bilər.[14]
- Sübutların seçilməsi və təhrif edilməsi
Elmi məlumatların məqsədli şəkildə seçilməsi, nəticələrin siyasi məqsədlərə uyğun formada təqdim olunması və ya kontekstdən çıxarılaraq istifadə edilməsi EBP-nin obyektivliyinə ciddi şəkildə zərər vurur. Bu hal "sübut seçimi" (ing. cherry-picking) kimi tanınır və qərarların etibarlılığını azaldır.[15]
- Keyfiyyətli məlumatın çatışmazlığı
Xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə siyasət formalaşdırmaq üçün zəruri olan aktual və etibarlı empirik sübutların olmaması bu yanaşmanın tətbiqini məhdudlaşdırır. Bəzən mövcud məlumatlar köhnəlmiş, qeyri-diaqnostik və ya lazımi metodoloji keyfiyyətlərdən məhrum olur.
- Sosial və mədəni kontekstin nəzərə alınmaması
Elmi sübutlar texniki baxımdan düzgün olsa da, onların yerli dəyərlərə, ictimai münasibətlərə və mədəni xüsusiyyətlərə uyğun olmaması nəticələrin tətbiqini çətinləşdirə bilər. Belə hallarda universal sübutlar lokal səviyyədə effektiv olmaya bilər.
- Bürokratik yüklənmə
Sübutlara əsaslanan qərarvermə çox vaxt geniş tədqiqat, analiz və qiymətləndirmə tələb edir. Bu isə idarəetmədə əlavə vaxt və resurs sərfiyyatına səbəb olur.[16] Xüsusilə təcili qərarların tələb olunduğu vəziyyətlərdə EBP-nin tətbiqi çevikliyi azalda bilər və qərarvermə prosesini yavaşlada bilər.
- ↑ Petticrew, M. "Evidence, hierarchies, and typologies: Horses for courses". Journal of Epidemiology & Community Health. 57 (7). 2003: 527–9. doi:10.1136/jech.57.7.527. PMC 1732497. PMID 12821702.
- ↑ Baron, Jon. "A Brief History of Evidence-Based Policy". The Annals of the American Academy of Political and Social Science (ingilis). 678 (1). 2018-07-01: 40–50. doi:10.1177/0002716218763128. ISSN 0002-7162.
- ↑ Head, Brian. 2 Evidence-based policy: principles and requirements (PDF) // Strengthening Evidence Based Policy in the Australian Federation: Roundtable Proceedings. 1. Productivity Commission. 2010. 13–26. ISBN 978-1-74037-311-1.
- ↑ Gade, Christian. "When is it justified to claim that a practice or policy is evidence-based? Reflections on evidence and preferences". Evidence & Policy. 20 (2). 2023: 244–253. doi:10.1332/174426421X16905606522863. Şablon:CC-notice
- ↑ Boaz, A; Davies, H; Fraser, A; Nutley, S. What works now? Evidence-based policy and practice revisited. Bristol: Policy Press. 2019.
- ↑ Parkhurst, Justin. The Politics of Evidence: from Evidence Based Policy to the Good Governance of Evidence (PDF). London: Routledge. 2017. doi:10.4324/9781315675008. ISBN 978-1138939400.[səhifə göstərin]
- ↑ Guyatt, G. H. "Users' guides to the medical literature. II. How to use an article about therapy or prevention. A. Are the results of the study valid? Evidence-Based Medicine Working Group". JAMA: The Journal of the American Medical Association. 270 (21). 1993-12-01: 2598–2601. doi:10.1001/jama.270.21.2598. PMID 8230645.
- ↑ Hammersley, M. [[[:Şablon:GBurl]] The Myth of Research-Based Policy and Practice] (#bad_url). Sage. 2013. ISBN 9781446280805.
- ↑ Banks, Gary. "Evidence-Based Policy Making: What is It? How Do We Get It?". ANU Public Lecture Series. Productivity Commission. 29 May 2009.
- ↑ Guyatt, Gordon H. "Evidence-based medicine". ACP Journal Club. 114 (2). 1991-03-01: A16. doi:10.7326/ACPJC-1991-114-2-A16. ISSN 1056-8751. 8 December 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 December 2021.
- ↑ Payne-Palacio, June R.; Canter, Deborah D. The Profession of Dietetics: A Team Approach (ingilis). Jones & Bartlett Learning. 2016. ISBN 978-1284126358. 30 April 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 December 2021.
- ↑ Marston, G.; Watts, R. "Tampering with the evidence: a critical appraisal of evidence-based policy-making" (PDF). The Drawing Board: An Australian Review of Public Affairs. 3 (3). 2003: 143–163. ISSN 1832-1526.
- ↑ The Cochrane Collaboration Arxivləşdirilib 25 dekabr 2019 at the Wayback Machine Retrieved 10 September 2014.
- ↑ Claridge, Jeffrey A.; Fabian, Timothy C. "History and Development of Evidence-based Medicine". World Journal of Surgery (ingilis). 29 (5). 2005-05-01: 547–553. doi:10.1007/s00268-005-7910-1. ISSN 1432-2323. PMID 15827845. 30 April 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 December 2021.
- ↑ "Evidence-based policy making". Department for Environment, Food and Rural Affairs. 21 September 2006. 14 January 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 March 2010.
- ↑ Thompson, Derek. "The Greatest Good". The Atlantic. 15 June 2015. 20 August 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 March 2017.
- Cartwright, Nancy; Stegenga, Jacob. A theory of evidence for evidence-based policy // Dawid, A.P.; Twining, W.; Vasilaki, M. (redaktorlar ). Evidence, Inference and Enquiry. Proceedings of the British Academy. 171. Oxford University Press. 2011. 290–322. doi:10.5871/bacad/9780197264843.003.0011. ISBN 978-0-19-726484-3.
- Davies, H.T.O.; Nutley, S.M.; Smith, P.C. What Works? Evidence-based Policy and Practice in the Public Services. Bristol: Policy Press. 2000. doi:10.2307/j.ctt1t892t3. ISBN 1-86134-191-1. OCLC 472670136.
- Hammersley, M. [[[:Şablon:GBurl]] Educational Research, Policymaking and Practice] (#bad_url). Paul Chapman/Sage. 2002. ISBN 978-1-84787-645-4.
- Hammersley, M. [[[:Şablon:GBurl]] The Myth of Research-Based Policy and Practice] (#bad_url). Sage. 2013. ISBN 978-1-4462-9171-9.
- McKinnon, Madeleine C.; Cheng, Samantha H.; Garside, Ruth; Masuda, Yuta J.; Miller, Daniel C. "Sustainability: Map the evidence". Nature. 528 (7581). 2015: 185–7. Bibcode:2015Natur.528..185M. doi:10.1038/528185a. PMID 26659166.
- "Modernising Government". 10 August 2009 tarixində arxivləşdirilib.
- "U.S. Evidence-Based Policymaking Commission Act of 2016" (PDF).
- "U.S. Commission on Evidence-based Policy". 17 January 2020 tarixində arxivləşdirilib.
- "U.S. House bill passed to enact some of CEP recommendations". November 2017.