Sübutlara əsaslanan dizayn (ing. Evidence-based design) — dizayn qərarlarının qəbulunda empirik sübutlara, elmi tədqiqatlara və istifadəyə dair real məlumatlara əsaslanan yanaşma.[1][2] Bu konsepsiya əsasən memarlıq, daxili dizayn, səhiyyə obyektlərinin layihələndirilməsi və digər ictimai sahələrdə tətbiq olunur. Məqsəd — insanların rifahını, sağlamlığını və məhsuldarlığını artırmaq üçün sübuta əsaslanan qərarlar vasitəsilə daha effektiv və funksional fiziki mühitlər yaratmaqdır.[3]
Sübutlara əsaslanan dizayn anlayışı 2000-ci illərin əvvəllərində xüsusilə səhiyyə memarlığında ön plana çıxmışdır. ABŞ-da fəaliyyət göstərən Center for Health Design (CHD) təşkilatı bu konsepsiyanı sistemləşdirən və təşviq edən əsas qurumlardan biri olmuşdur.[4][5] 2004-cü ildə CHD tərəfindən “Pebble Project” adlı tədqiqat təşəbbüsü başlanmış və bu çərçivədə sübutlara əsaslanan memarlıq prinsipləri real xəstəxanalarda sınaqdan keçirilmişdir.
Sübutlara əsaslanan dizayn yanaşması yalnız səhiyyə və ofis binaları ilə məhdudlaşmır, həm də yaşayış evlərinin, ictimai məkanların və şəhər infrastrukturunun planlaşdırılmasında da tətbiq olunur.[6] Tədqiqatlar göstərir ki, urbanizasiyanın keyfiyyətli planlaşdırılması – yaşıl zonalar, piyada yolları, ictimai nəqliyyatın əlçatanlığı – əhalinin psixososial sağlamlığına və sosial inteqrasiyaya müsbət təsir göstərir.[7] Məsələn, XX əsrin sonlarında aparılan araşdırmalar göstərmişdir ki, günəş işığına çıxış və təbii havalandırma ilə təmin olunmuş mənzillər depressiya və stress səviyyəsini azaldır. Şəhər dizaynında isə “yaşıl şəhər” konsepsiyası sübutlara əsaslanan şəhərsalma yanaşmasının nümunələrindəndir.[8]
Ofislərin planlaşdırılmasında akustik komfort, təbii işıq, ergonomik mebel və açıq-plan zonalarının insan davranışına təsiri ilə bağlı çoxsaylı elmi tədqiqatlar mövcuddur.[9] Sübutlara əsaslanan ofis dizaynı iş məmnuniyyətini, əmək məhsuldarlığını və iş yerində psixoloji rifahı artırmağa yönəlmişdir. Məsələn, açıq planlı ofislərdə işçilərdə konsentrasiya çətinliyi və səs-stress halları müşahidə olunmuşdur. Buna görə də, yeni ofis dizaynlarında “səssiz zonalar” və “fokus otaqları” nəzərdə tutulur.
Səhiyyə müəssisələri üçün sübutlara əsaslanan dizayn sahənin ən geniş tətbiq olunduğu sahədir.[10] Elmi tədqiqatlar göstərir ki, təbii işıqlandırma, mənzərəli pəncərə görüntüləri və komfortlu palatalar xəstə sağalmasına, həmçinin tibb personalının stress səviyyəsinin azalmasına səbəb olur. WAİS (Wechsler Adult Intelligence Scale) kimi psixoloji testlər və pasiyent davranışı üzrə meta-analizlər göstərmişdir ki, düzgün planlaşdırılmış fiziki mühit müalicə nəticələrini yaxşılaşdırır. ABŞ-da “Pebble Project” bu sahədə aparıcı təşəbbüslərdən biridir.[11]
Performansa əsaslanan dizayn (ing. Performance-based building design) binaların yalnız funksional və texniki normalara deyil, həm də istifadəçinin rahatlığı və enerjidən səmərəli istifadəsinə əsaslanaraq layihələndirilməsini nəzərdə tutur. Bu yanaşmada bina performansının qiymətləndirilməsi üçün konkret göstəricilər müəyyən olunur:[12] enerji səmərəliliyi, istilik komfortu, işıq səviyyəsi və s. Sübutlara əsaslanan yanaşma bu dizayn növündə real istifadəçi məlumatlarına və texniki ölçmələrə əsaslanaraq tətbiq olunur.[13]
Sübutlara əsaslanan təbabət (ing. Evidence-based medicine) — klinik qərarların elmi araşdırmalara əsasən verilməsini nəzərdə tutan yanaşmadır. Bu model daha sonra səhiyyə dizaynı sahəsinə də təsir göstərmişdir.[14] Məsələn, xəstəxana dizaynı pasiyentlərin ehtiyaclarına və tibb bacılarının iş axınına uyğunlaşdırılaraq dəyişdirilmişdir. Müasir xəstəxana dizaynı yalnız texniki tələblərə deyil, həm də klinik nəticələrə təsir edən mühit faktorlarına əsaslanır – bu da sübutlara əsaslanan tibbi yanaşma ilə paralellik təşkil edir.[15]
Sübutlara əsaslanan dizaynın effektiv tətbiqi üçün bir sıra strateji yanaşmalar mövcuddur.[16] İlk növbədə, interdisiplinar əməkdaşlıq mühüm rol oynayır. Bu zaman memarlar, psixoloqlar, mühəndislər və istifadəçilər arasında qarşılıqlı fikir mübadiləsi və ortaq qərarvermə prosesi həyata keçirilir. Belə yanaşma nəticəsində layihələr həm texniki, həm də psixososial baxımdan daha funksional olur. İkinci strateji yanaşma kimi pilot layihələrin həyata keçirilməsi göstərilə bilər. Bu cür təcrübəvi tətbiqlər real mühitdə sınanır və onların nəticələri əsasında genişmiqyaslı tətbiqlər üçün əsaslı qərarlar qəbul edilir. Üçüncü olaraq, real istifadəçi məlumatlarının toplanması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu mərhələdə müşahidə, sorğular, müsahibələr və sensor texnologiyalar vasitəsilə istifadəçilərin davranışları və təcrübələri barədə obyektiv məlumat əldə olunur.[17] Dördüncü strategiya davamlı qiymətləndirmə və adaptasiyadır. Layihə başa çatdıqdan sonra onun performansı izlənilir, istifadəçi rəyləri təhlil edilir və ehtiyac yarandıqda düzəlişlər aparılır. Bu, dizaynın çevik və inkişaf yönümlü olmasını təmin edir.[18]
Bilik bazalarının və rəqəmsal arxivlərin istifadəsi də vacibdir. Elmi ədəbiyyat, əvvəlki layihələrin nəticələri və müvafiq statistik məlumatlar sistemli şəkildə toplanaraq gələcək dizayn qərarlarında sübut kimi istifadə olunur. Bu yanaşma sübutlara əsaslanan qərarverməni gücləndirir və təkrarlanabilirliyi artırır.[19]
- ↑ "EDAC: Evidence-based design accreditation and certification". www.healthdesign.org. İstifadə tarixi: 2017-11-18.
- ↑ Hamilton, KD; Watkins, DH. Evidence-Based Design for Multiple Building Types. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc. 2009. 9. ISBN 978-0-470-12934-0.
- ↑ Ulrich, Roger S.; Zimring, Craig; Zhu, Xuemei; DuBose, Jennifer; Seo, Hyun-Bo; Choi, Young-Seon; Quan, Xiaobo; Joseph, Anjali. "A review of the research literature on evidence-based healthcare design". HERD. 1 (3). 2008-01-01: 61–125. CiteSeerX 10.1.1.1007.6433. doi:10.1177/193758670800100306. ISSN 1937-5867. PMID 21161908.
- ↑ Leape LL, Brennan TA, və b. "The nature of adverse events in hospitalized patients. Results of the Harvard Medical Practice Study II". New England Journal of Medicine. 324 (6). 1991: 377–384. doi:10.1056/nejm199102073240605. PMID 1824793.
- ↑ Zhan C, Miller MR. "Excess length of stay, charges, and mortality attribute to medical injuries during hospitalization". Journal of the American Medical Association. 290 (14). 2003: 1868–1874. doi:10.1001/jama.290.14.1868. PMID 14532315.
- ↑ CABE, (2002) The Value of Good Design: how buildings and spaces create economic and social value
- ↑ McIndoe, G., Chapman, R., McDonald, C., Holden, G., Howden-Chapman, P. and Sharpin, A. (2005) The Value of Urban Design: The Economic, Environmental and Social Benefits of Urban Design, Ministry for the Environment, Wellington
- ↑ Halpern, D. (1995) Mental Health and the Built Environment: more than bricks and mortar?, Taylor & Francis, London
- ↑ Haynes, B., Matxdorf, F., Nunnington, N., Ogunmakin, C., Pinder, J. and Price, I., Does property benefit occupiers? An evaluation of the literature, Occupier.org report number 1, Facilities Management Graduate Centre, Sheffield Hallam University, 2000.
- ↑ Malenbaum S, Keefe FJ, Williams AC, Ulrich R, Somers TJ. "Pain in its environmental context: Implications for designing environments to enhance pain control". Pain. 134 (3). 2008: 241–244. doi:10.1016/j.pain.2007.12.002. PMC 2264925. PMID 18178010.
- ↑ Ulrich RS, Simons RF, Losito BD, və b. "Stress recovery during exposure to natural and urban environments". Journal of Environmental Psychology. 11 (3). 1991: 201–230. doi:10.1016/s0272-4944(05)80184-7.
- ↑ Wakamura T, Tokura H. "Influence of bright light during daytime on sleep parameters in hospitalized elderly patients". Journal of Physiological Anthropology and Applied Human Science. 20 (6). 2001: 345–351. doi:10.2114/jpa.20.345. PMID 11840687.
- ↑ Southwell MT, Wistow G. "Sleep in hospital at night – are patients' needs being met?". Journal of Advanced Nursing. 21 (6). 1995: 1101–1109. doi:10.1046/j.1365-2648.1995.21061101.x. PMID 7665774.
- ↑ Claridge, Jeffrey A.; Fabian, Timothy C. "History and development of evidence-based medicine". World Journal of Surgery. 29 (5). 2005-05-01: 547–53. doi:10.1007/s00268-005-7910-1. ISSN 0364-2313. PMID 15827845.
- ↑ Sackett, David L.; Rosenberg, William M. C.; Gray, J. A. Muir; Haynes, R. Brian; Richardson, W. Scott. "Evidence based medicine: what it is and what it isn't". BMJ (ingilis). 312 (7023). 1996-01-13: 71–72. doi:10.1136/bmj.312.7023.71. ISSN 0959-8138. PMC 2349778. PMID 8555924.
- ↑ Zimring, C.M.; Augenbroe, G.L.; Malone, E.B.; Sadler, B.L. "Implementing healthcare excellence: the vital role of the CEO in evidence based design. Healthcare Leadership White Paper Series, 3 of 5" (PDF). September 2008.
- ↑ Pawson, Ray. Evidence-Based Policy: A Realist Perspective. Sage. 2006. ISBN 9781412910606.
- ↑ "Health Care Advisory Board".
- ↑ Cama, Rosalyn. Evidence-based healthcare design. Hoboken, NJ: John iley & Sons, Inc. 2009. ISBN 9780470149423.
- A Visual Reference to Evidence-Based Design by Jain Malkin.
- Study Guide 1: An Introduction to Evidence-Based Design: Exploring Healthcare and Design.
- Study Guide 2: Building the Evidence-Base: Understanding Research in Helathcare Design.
- Study Guide 3: Integrating Evidence-Based Design: Practicing the Healthcare Design Process.
- A Practitioner's Guide to Evidence-Based Design by Debra D. Harris, PhD, Anjali Joseph, PhD, Franklin Becker, PhD, Kirk Hamilton, FAIA, FACHA, Mardelle McCuskey Shepley, AIA, D.Arch.
- Evidence-Based Design for Multiple Building Types by D. Kirk Hamilton and David H. Watkins.
- Stout, Chris E. and Hayes, Randy A. The evidence-based practice: methods, models, and tools for mental health professionals. John Wiley and Sons, January 2005.
- Ulrich, R., Quan, X., Zimring, C., Joseph, A. and, Choudhary, R., "The Role of the Physical Environment in the Hospital of the 21st Century". Report to the Center for Health Design, September 2004.
- Cama, R., (2009). Evidence-Based Healthcare Design. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc.
- Phiri, M. (2015). Design Tools for Evidence-Based Healthcare Design. Abingdon & New York: Routledge.
- Phiri, M. & Chen, B. (2014). Sustainability and Evidence-Based Design in Healthcare Estate. Heidelberg: Springer.
- The Center for Health Design
- Role of the Physical Environment in the Hospital of the 21st Century: Report published by The Center for Health Design in 2004 summarizing evidence-based design research for healthcare
- InformeDesign: Research database of studies linking environment to outcomes
- Center for Health Systems and Design
- Picker Institute
- Tulane Center for Evidence-Based Global Health