Rus-türk müharibələri

Rus-türk müharibələri — Rusiya çarlığı, 1721-ci ildən Rusiya imperiyası və Osmanlı İmperiyası arasında XVI—XX əsrlərdə baş vermiş bir sıra hərbi münaqişələrdir.^[1] 1774-cü ilə qədər Osmanlı İmperiyasının vassalı Krım xanlığı da davamlı olaraq bu münaqişələrdə iştirak edib. Müharibələr Qara dəniz regionu və Qafqaz üzərində nəzarət, Qara dəniz boğazlarında gəmiçilik hüququ, Osmanlı İmperiyası daxilində xristianların hüquqları və Rus monarxının himayə hüququ, 19-cu əsrin ikinci yarısında onların Osmanlı hökmranlığından qurtulması və Rusiyanın təsir orbitinə daxil olması üçün müharibələr aparıldı (Şərq məsələsi); Birinci Dünya Müharibəsi illərində Rusiya hökuməti Konstantinopol və boğazları nəzarət altına almaq imkanını nəzərdən keçirdi.^[1]^[2]

Ümumilikdə rus-türk müharibələri 351 illik (1568-1918) dövrü əhatə etmişdir. Bu dövrdə Rusiya ilə Türkiyə 69 il müharibə şəraitində oldu. Orta hesabla bir rus-türk müharibəsini digərindən cəmi 25 il ayırdı.

Bu, Avropa tarixindəki ən uzunmüddətli hərbi münaqişələrdən biridir.^[3] 1711-ci il Prut yürüşü və çox vaxt ayrıca hadisə kimi qəbul edilən Krım müharibəsi istisna olmaqla, münaqişələr durğunluqda olan Osmanlı İmperiyası üçün strateji məğlubiyyətlə nəticələndi; Əksinə, onlar 18-ci əsrin əvvəllərində Böyük Pyotrun modernləşdirmə səylərindən sonra Rusiyanın Avropa dövləti kimi üstünlüyünü nümayiş etdirdilər.^[4]

Münaqişə öncəsi

Rusiya ilə Türkiyə arasındakı münasibətlər sonuncunun 1475-ci ildə Krımı (Krım xanlığı və Genuya şəhəri Kəfə)^[5] zəbt etməsi ilə başladı. Münasibətlərin başlamasına səbəb Azov və Kəfədəki rus tacirlərinin türklər tərəfindən sıxışdırılmağa başlaması idi. Sonrakı XVI-XVII əsrlərdə Rusiya-Türkiyə münasibətləri olduqca gərgin idi. Türkiyənin Krım xanına daimi dəstək göstərməsiylə Rusiyaya çətinlik yaratmasıyla yanaşı, yeni fəsadlar da yarandı: Moskva təbəəsi hesab edilən Don kazakları Azov türk qarnizonuna– Sultanın öz təbəələri hesab etdiyi Noqaylara hücum edərək onları narahat edirdi. 1637-ci ildə Don və Zaporojye kazakları Azovu ələ keçirdilər və 1643-cü ilə qədər saxladılar.^[5] Ruslarla türklər arasında ilk silahlı toqquşma 1541-ci ildə baş verdi. Krımlılar I Sahib Gərayın komandanlığı ilə Moskvaya doğru hərəkət edərkən türklər də onların yanında idilər.^[5] 1553-cü ildə Rusiya çarlığı Krım və Türkiyə ilə müttəfiq olan Həştərxan xanlığına qarşı hərbi əməliyyatlara başladı, 1556-cı ildə xanlıq zəbt edildi. 1556-cı ildə Krım xanı Moskvaya qarşı hərəkətə keçdi. Çar İvan Qroznı komandir Matvey İvanoviç Rjevskini ona qarşı göndərdi. O, nəinki krımlıları qovdu, həm də Dnepr çayının aşağı axarlarına, Oçakova getdi və orada türkləri məğlub etdi. Bu yürüşdə Rjevskiyə Zaporojye kazakları kömək etdi. 1558-ci ildə krımlılarla yeni toqquşma zamanı Dnepr çayının aşağı axınına Danilo Adaşev getdi, Krımı viran etdi və iki türk gəmisini ələ keçirdi.^[5]

Döyüşlərin siyahısı

Qarşıdurma
Tarix	Münaqişə	Düşmən 1	Düşmən 2	Nəticələri
(1568—1570)	Rusiya–Osmanlı müharibəsi	Çar Rusiyası Kazak hetmanlığı	Osmanlı imperiyası Krım xanlığı	Rus dövlətinin qələbəsi
(1672—1681)	Rusiya-Osmanlı müharibəsi	Çar Rusiyası Solsahil Ukraynası Kazak hetmanlığı Kalmık xanlığı Zaporijya seçi ordusu Reç Pospolita (1672—1676)	Osmanlı imperiyası Krım xanlığı Sağsahil Ukraynası Kazak hetmanlığı	heçkəs Osmanlı İmperiyası Rusiyanın Solsahil Ukrayna üzərində protektoratını tanıdı. Rusiya Osmanlı İmperiyasının Sağsahil Ukrayna üzərində protektoratını tanıdı. Rusiya Krım xanlığına vergi ödənməsini bərpa etdi. Bağçasaray müqaviləsi
(1686—1700)	Rusiya-Osmanlı müharibəsi	Çar Rusiyası Solsahil Ukraynası, Kazak hetmanlığı Kalmık xanlığı Zaporijya seçi ordusu Reç Pospolita Müqəddəs Roma imperiyası	Osmanlı imperiyası Krım xanlığı Osmanlı Ukraynası Tərki şamxallığı	Rus dövlətinin qələbəsi Konstantinopol sülh müqaviləsi (1700)
(1710—1713)	Rusiya-Osmanlı müharibəsi	Çar Rusiyası Kazak hetmanlığı (Skoropadskinin tərəfdarları) Kalmık xanlığı Moldaviya knyazlığı (1711) Monteneqro kyazlığı-yepiskopluğu (1711—1712)	Osmanlı imperiyası Krım xanlığı Reç Pospolita (Stanislav Leşşinskinin tərəfdarları) Kazak hetmanlığı (Orlikin tərəfdarları) İsveç imperiyası	Azov və Zaporojyanın Osmanlı imperiyasına birləşdirilməsi Pruty sülh müqaviləsi Adrianopol sülh müqaviləsi (1713)
(1735—1739)	Rusiya–Osmanlı müharibəsi	Rusiya imperiyası Kazak hetmanlığı Zaporijya seçi ordusu Kalmık xanlığı Müqəddəs Roma imperiyası (1737-cü ildən)	Osmanlı imperiyası Krım xanlığı	Azov və Zaporojyanın Rusya imperiyasına birləşdirilməsi Belqrad sülh müqaviləsi (1739)
(1768—1774)	Rusiya-Osmanlı müharibəsi	Rusiya imperiyası Kazak hetmanlığı (vassal) Kalmık xanlığı^[6] (vassal; до 1770) Kartli-Kaxeti çarlığı (1769-cu ildən)^[7] Yunan üsyançıları (1770) Misirli üsyançılar (1771—1772) Levantlı üsyançılar (1771—1775) Krım xanlığı (1771-ci ildən)	Osmanlı imperiyası Krım xanlığı (vassal; до 1771) Kiçik Noqay Ordası (vassal; 1771-ci ildən) Bar konfederasiyası (1772-ci ilədək)	Rusiya imperiyasının tam qələbəsi Kiçik Qaynarca sülhü
(1787—1791)	Rusiya-Osmanlı müharibəsi	Rusiya imperiyası Müqəddəs Roma imperiyası (1788—1790)^[8] Banat seçi^[9] Koçina Krayina^[10] Monteneqro kyazlığı-yepiskopluğu	Osmanlı imperiyası Bucaq ordası Osmanlı Əlcəzairi Zadunay seçi Şimali Qafqaz dağlıları	Rusya imperiyasının qələbəsi Yassı sülh müqaviləsi
(1806—1812)	Rusiya–Osmanlı müharibəsi	Rusiya imperiyası Moldaviya knyazlığı Valaxiya knyazlığı Monteneqro kyazlığı-yepiskopluğu Serb üsyançıları^[11]	Osmanlı imperiyası • Bucaq ordası^[12] (vassal) (1806—1807) Qacar dövləti^[13] Zadunay seçi (vassal)	Rusya imperiyasının qələbəsi Buxarest sülh müqaviləsi (1812)
(1828—1829)	Rusiya–Osmanlı müharibəsi	Rusiya imperiyası Dunay kazakları (1828-ci il mayın 10-dan) Birinci Yunanıstan Respublikası	Osmanlı imperiyası Zadunay seçi (1828-ci il mayın 10-dək)	Rusiya imperiyasının qələbəsi Ədirnə sülh müqaviləsi (1829)
(1853—1856)	Krım müharibəsi	Rusiya imperiyası Meqreliya knyazlığı (vassal)^[14] Dəstəyi ilə: Yunanıstan krallığı (1853—1854) Yunanıstanlı üsyançılar в Epir, Fessaliya, Makedoniya (region) (1853—1854)	Osmanlı imperiyası İkinci Fransa imperiyası (1854—1856) Britaniya imperiyası (1854—1856) Sardiniya krallığı (1855—1856) Dəstəyi ilə: Şimali Qafqaz imamlığı (1853—1855)^[15] Çərkəzlər Abxaziya knyazlığı (1855—1856) Mehriban neytrallıq: Avstriya imperiyası Prussiya krallığı İsveç-Norveç birliyi	Məğlubiyyət. Paris sülh müqaviləsi (1856)
(1877—1878)	Rusiya–Osmanlı müharibəsi	Rusiya imperiyası Birləşmiş Moldaviya və Valaxiya knyazlığı Serbiya knyazlığı Monteneqro Knyazlığı Dəstəyi ilə: Bolqar qüvvələri Bosniya və Herseqovina üsyançıları	Osmanlı imperiyası Dəstəyi ilə: Dağıstanlı və çeçen üsyançılar Abxaz üsyançıları Türkiyədəki Polşa legionu	Antitürkiyə koalisiyasının tam qələbəsi. Rumıniya, Serbiya və Monteneqronun müstəqilliyinin elan edilməsi Bosniya və Herseqovinanın Avstriya-Macarıstan işğalı İngilislərin Kipri işğalı San-Stefano sülh müqaviləsi Berlin müqaviləsi (1878) İstanbul sülh müqaviləsi (1879)
(1914—1918)	Qafqaz cəbhəsi	Rusiya imperiyası (1917-ci il sentyabrın 14-dək) Rusiya Respublikası (1917-ci il noyabrın 7-dək) Zaqafqaziya Komissarlığı (müharibənin sonunadək) Könüllü Emrəni korpusu (1914—1918)	Osmanlı imperiyası Almaniya imperiyası Gürcüstan (1918) Azərbaycan (1918)	Tərəflərdən heç biri qələbə qazana bilmədi. Brest-Litovsk sülh müqaviləsi Almaniyanın Qafqaz ekspedisiyası Lozanna müqaviləsi (1923)