Rotasiyalı yığım və kredit assosiasiyası

ROSCA-lar dünyada müxtəlif adlarla tanınır.Məsələn, Latın Amerikasında tanda (və ya digər adlarla), Suahili dilli Şərqi Afrikada chama, Pakistanda kameti (کمیٹی),  Efiopiyada equb (ekub / እቁብ), Meksikada cundina, Somalidə hagbad, Cənubi Afrikada stokvel, Mərakeşdə dart (دارت), Cənubi Koreyada gye (계/契), Hindistanda lamka, committees və ya chit funds, Braziliyada pandeiros, İndoneziyada arisan, Tailandda lenshare (เล่นแชร์),  Şotlandiyada ménage və ya menodge^[2], Şri Lankada seettuva, Konqo Demokratik Respublikasında isə likelemba kimi tanınırlar.

Görüşlər müntəzəm şəkildə və ya kənd yerlərində mövsümi pul axını dövrlərinə uyğun olaraq keçirilə bilər. Bu dövrlər adətən fermerlər üçün məhsul yığımına, muzdlu işçilər üçün isə əməkhaqqı ödənişləri vaxtına təsadüf edir. Üzvlər arasında vəsaitin hansı sıra ilə paylanacağını müəyyən etmək üçün püşkatma keçirilir və bu qaydalar fond yığımına başlamazdan əvvəl razılaşdırılır. Hər bir üzv ehtiyacına görə qarşılıqlı razılıq əsasında öz növbəsini başqa bir üzvlə dəyişə bilər. Lakin qarışıqlıq yaranmaması üçün bu dəyişikliklər barədə təşkilatçıya əvvəlcədən məlumat verilməlidir. Hər görüşdə hər bir iştirakçı eyni məbləğdə pul ödəyir və hər görüşdə yalnız bir üzv həmin məbləğin hamısını alır. Beləliklə, ROSCA-nın fəaliyyəti dövründə hər bir üzv böyük məbləğdə pula çıxış əldə edir və bu vəsaiti istədiyi məqsədlə istifadə edə bilir. Bu yığım üsulu pulu yastıq altında saxlama risklərinə alternativ olaraq geniş yayılıb, çünki evdə saxlanan vəsaitə ailə üzvləri və qohumlar tərəfindən müdaxilə edilə bilər.^[3]

Hər görüş zamanı bütün üzvlər bütün əməliyyatlara şahidlik edir. Pul qrup daxilində saxlanmadığı üçün əlavə uçot aparılmasına ehtiyac olmur. Lakin bəzən iştirakçılar püşk siyahısının sadə formada qeydiyyatını aparırlar. Bu xüsusiyyətlər bu sistemi şəffaflıq və sadəlik baxımından ideal hala gətirir və savad səviyyəsi aşağı olan, kollektiv mülkiyyət hüquqlarının qorunması zəif olan icmalar üçün olduqca uyğun edir.

Bu sistem eyni zamanda iştirakçılar üçün riski azaldır, çünki müyyən müddətlə məhdudlaşdırılmışdır və adətən altı aydan çox davam etmir. Hər bir üzv ən azı bir dəfə yığılan məbləği alır. Bu isə kiminsə pulu erkən götürüb daha sonra ödəməyi dayandırması riskini məhdudlaşdırır.

ROSCA-dakı şəxslər bir-birini özləri seçirlər ki, bu da iştirakın qarşılıqlı etimad və sosial sosial kapitala, habelə səmimi iştirak öhdəliyinə əsaslanmasını təmin edir. Braziliyadakı belə konsorsiumlarda iştirakçılar, yəni bir-birini tanımayan şəxslər, ROSCA-ya bir vasitəçi və ya agent tərəfindən daxil edilir. Bu şəxs həm qrupun təşkili, həm də davamlı idarəçiliyinə nəzarət edir və bu işinə görə ödəniş alır. 2015-ci ilə olan məlumata görə, Braziliyada beş milyondan çox aktiv ROSCA istifadəçisi mövcud idi.^[4]

Arizona Dövlət Universitetinin antropologiya üzrə professoru Karlos Velez-İbanez qeyd edir ki, “texnologiya yığım fondlarına yeni bir aspekt əlavə edib. Artıq “elektron cundina (ROSCA-lar)” ABŞ-nin müxtəlif bölgələrindən insanları bir araya gətirən veb saytlar vasitəsilə təşkil olunur.”

Mövcud platformalardan bəzilərinə aşağıdakılar daxildir:

- “eMoneyPool”– Arizona ştatının Feniks şəhərində yaşayan iki qardaş tərəfindən yaradılıb;  

- “Monk” – keçmiş “Google” və “Intel” əməkdaşları tərəfindən Silikon Vadisində qurulub;  

- “Puddle” – “Google-venture” tərəfindən dəstəklənən bir startapdır;  

- “Moneyfellows” – Birləşmiş Krallıq və Afrikada fəaliyyət göstərən, ROSCA modelini rəqəmsallaşdıran mobil və veb platformadır;  

- “ROSCA Finance” – keçmiş “Santander” bank işçiləri tərəfindən qurulmuş, qlobal və avtonom pul paylaşma platforması yaratmağı hədəfləyən və patent gözləməsində olan bir startapdır;  

- “Esusu” – keçmiş “Goldman Sachs”, “PwC” və “LinkedIn” işçiləri tərəfindən Nyu-Yorkda qurulub;  

-”StepLadder” - 2016-cı ildə^[5], Braziliyadakı consorcios üzrə yüksək akademik səviyyəli tədqiqatlar aparmış maliyyə mütəxəssisləri tərəfindən qurulmuşdur.^[6] 2017-ci ilin oktyabr ayında Hindistanda “Finlok” platforması ROSCA modelini rəqəmsallaşdıraraq, Hindistan Milli Ödənişlər Korporasiyasının Birləşmiş Ödəniş İnterfeysi (Unified Payment Interface) üzərində qurulmuş bir məhsul təqdim etdi. “Aturi Africa” isə Keniyalı keçmiş “Safaricom” işçisi tərəfindən qurulmuşdur və “Chama” maliyyə xidmətlərini avtomatlaşdırıb rəqəmsallaşdıraraq Afrikada və dünyada milyonlarla insana bu xidmətləri təqdim etməyi hədəfləyir. Platforma 2020-ci ilin sonlarında istifadəyə verilib.

Bu tip qeyri-rəsmi razılaşmalar əsrlər boyu dünyanın müxtəlif yerlərində meydana çıxmışdır.^[7] Bu strukturların ilk akademik təsviri 1964-cü ildə Şirli Ardener tərəfindən verilmişdir.^[8] 1995-ci ildə F. Bouman bu konsepsiyanın mənşəyi və inkişafı ilə bağlı məqaləsində qeyd edirdi ki, “Bu, bir müqaviləni təmsil edir. Assosiasiyanın üzvləri, yəni müqavilə tərəfləri, müəyyən resursları bir araya toplamağa razılaşırlar və bu resurslar tam və ya hissə-hissə hər bir üzvə növbə ilə verilir. Bu toplu resurslara əmək, məhsul və ya pul daxil ola bilər.” Bouman əlavə edir ki, “ROSCA-ların bir neçə funksiyası mövcuddur: sığorta, sosiallaşma (qarşılıqlı yardım) və iqtisadi funksiyalar.”

O, həmçinin qeyd edir ki,  müqavilə şərtlərinin pozulması ROSCA-lar üçün mövcud bir riskdir və  bir çox ölkələrin hüquq sistemlərində bu cür razılaşmaların pozulmasına görə məhkəməyə müraciət etmək hüquqi baxımdan mümkün deyil. Bu səbəblərlə bəzi ölkə və dövrlərdə ROSCA-lar tənqid olunmuş və təşviq edilməmişdir.

1. ↑ Bouman, F.J.A. Indigenous savings & credit societies in the developing world in Von Pischke, Adams & Donald (eds.) Rural Financial Markets in the Developing World. Washington: World Bank. 1983.
2. ↑ Speitel, Pauline Cairns. "Scots Word of the Week: Menage, menodge". The Herald. 2021-04-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29.04.2025.
3. ↑ Rutherford, Stuart. The Poor & Their Money. Oxford University Press. 2000.
4. ↑ "Relatório de Inclusão Financeira, №3, 2015" (PDF). Banco Central Do Brasil. İstifadə tarixi: 29.04.2025.
5. ↑ "STEP LADDER SOLUTIONS LTD". 2025-05-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-29.
6. ↑ "Consorcios and Brazil's Consumer Credit Innovation" (PDF). 2023-12-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-04-29.
7. ↑ Bouman, F.J.A. ""Rosca: On the Origin of the Species / Rosca: Sur L'origine Du Phenomène". Savings and Development. 19 (2): 117–148. ISSN 0393-4551". JSTOR. 2024-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-29.
8. ↑ Ardener, Shirley. ""The Comparative Study of Rotating Credit Associations". The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland. 94 (2): 201–229. doi:10.2307/2844382. JSTOR 2844382". JSTOR. 1964. 2024-01-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-29.