Roald Zinnuroviç Saqdeyev (rus. Роа́льд Зинну́рович Сагде́ев, tatar. Роальд Зиннур улы Сәгъдиев/Roald Zinnur uğlı Səğdiev; 26 dekabr 1932[1], Moskva[1]) — sovet və ABŞ fiziki. Rusiya Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü (SSRİ EA-nın üzvü, 1968-dən). 1973–1988-ci illərdə Rusiya EA-nın Kosmik tədqiqatlar institutunun direktoru. SSRİ Ali Sovetinin deputatı (1987–1989), SSRİ xalq deputatı (1989–1991). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1986).
| Roald Saqdeyev | |
|---|---|
| tatar. Роальд Зиннур улы Сәгъдиев | |
.jpg) | |
| Doğum tarixi | 26 dekabr 1932[1] (92 yaş) |
| Doğum yeri | |
| Elmi dərəcəsi | |
| Elmi adları |
|
| İş yerləri |
|
| Təhsili |
|
| Elmi rəhbərləri | Lev Landau |
| Üzvlüyü | |
| Mükafatları |
          |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tatar ailəsində dünyaya gəlib[5]. 4 yaşı olarkən ailəsi ilə Kazana köçür. Burada o, 19 nömrəli orta məktəbi gümüş medalla bitirmiş[6], ardınca 1950-ci ildə Moskva Dövlət Universitetinə qəbul olunaraq oranın Fizika fakültəsini bitirmişdir.[7][8]. Burada ona dərs deyən Lev Landau özünün laboratoriya müdiri olduğu Elmlər Akademiyasının Fizika İnstitutunda Saqdeyevi işə götürmək istəsə də, universiteti bitirdikdən sonra onun təyinatını Çelyabinskə verirlər, lakin Landau və Sergey Kapitsanın sayəsində İqor Kurçatov Saqdeyevi Atom Enerjisi İnstitutuna işə götürür. Saqdeyev, həmçinin Nüvə Fizikası İnstitutunun Sibir bölməsində işləyirdi. Elmlər Akademiyasının Fizika İnstitutunda dissertasiya müdafiə etmişdir[8]. 36 yaşında SSRİ EA-nın akademiki seçilmişdir. Dissidentlərə qarşı proseslərdə vətəndaş azadlıqlarının pozulmasına dair Sovet rəhbərliyinə ünvanlanan məktubları imzaladığına görə təzyiqlərə məruz qalmışdır.[8]
- Atası — Zinnur Zahiroviç Saqdeyev (1906–1994), partiya işçisi, 1950–60-cı illərdə Tatarstan MSSR Nazirlər Sovetinin sədr müavini
- Anası — Fəxriyə Karimovna Saqdeyeva (İdrisova) (1914–2000), riyaziyyat müəllimi
- Qardaşı — Renad Saqdeyev (d. 1941), sovet və Rusiya kimyaçısı, REA-nın rəyasət heyətinin üzvü və akademiki
- Qardaşı — Robert (1939–2009), Kazan Maliyyə-İqtisad İnstitutunda müəllim
- Qardaşı — Rustem
- Birinci həyat yoldaşı — Tema Davidovna Frank-Kamenetskaya (d. 1932), fizik David Frank-Kamenetskinin qızı, fizik Albert və Maksim Frank-Kamenetskilərin bacısı
- Uşaqları — Anna və İqor
- 1980-ci illərdin sonunda, ABŞ-də ezamiyyətdə olarkən, ikinci həyat yoldaşı Syuzen Eyzenhauerlə (prezident Duayt Eyzenhauerin nəvəsi) tanış olur.[8] 1990-cı ildə onlar evlənir,[9] 2007-ci ildə isə boşanırlar.
- Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1986)
- Lenin mükafatı laureatı (1984) — plazma fizikası sahəsindəki işlərinə görə
- İki Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı və Qırmızı Əmək Nişanı ordenləri ilə təltif olunub
- Dostluq ordeni (18 dekabr 2012, Azərbaycan) — Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq elmi əlaqələrinin möhkəmləndirilməsində xüsusi xidmətlərinə görə[10]
- "İlin adamı" (Fransa, 1988)
- Teyt medalı (Amerika Fizika İnstitutu, 1992)
- Ettore Mayoran mükafatı (İtaliya, 1993)
- Leo Silard mükafatı (Amerika Fizika Cəmiyyəti, 1995)
- Maksvell mükafatı[ing.] (Amerika Fizika Cəmiyyəti, 2001)
- Karl Saqanın xatirə mükafatı[ing.] (Amerika Astronavtika Cəmiyyəti, 2003)
- "Tatarstan Respublikası qarşısında xidmətlərinə görə" ordeni, 2013
- Tatarstan Respublikası Elmlər Akdemiyasının "Elmdəki nailiyyətlərə görə" qızıl medalı (2013)[11].
- Georgi Qamov mükafatı, 2016
2022-ci ilin fevralında rusiyalı alim və elmi jurnalistlərin Rusiyanın Ukraynaya hərbi müdaxiləsini pisləyən və rus qoşunlarının Ukrayna ərazisindən çıxarılmasına səsləyən açıq məktubunu imzalayanlardan biri olmuşdur.[12][13].
- Р. З. Сагдеев в журнале УФН
- Albert Abubakiroviç Qaleyev, R. Z. Saqdeyev. Qeyri-xətti plazma nəzəriyyəsi, məcmuə: Plazma nəzəriyyəsi məsələləri, bur. 7, M.: 1973
- Lev Andreyeviç Artsimoviç, R. Z. Saqdeyev. Fiziklər üçün plazma fizikası. — M.: Atomizdat, 1979
- Georgi Moiseyeviç Zaslavski, R. Z. Saqdeyev. Qeyri-xətti fizikaya giriş: kəfkirdən turbulentliyə və xaosa doğru. — M., Nauka, 1988. — 368 səh.
- ↑ 1 2 3 4 Сагдеев Роальд Зиннурович // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ Mathematics Genealogy Project (ing.). 1997.
- ↑ https://www.pas.va/en/academicians/ordinary/sagdeev.html.
- ↑ https://www.amacad.org/person/roald-zinnurovich-sagdeev.
- ↑ "Роальд Сагдеев: «О том, что я татарин, напоминает мне моя жена Сьюзен»". 2015-11-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-05.
- ↑ "История гимназии № 19". 2017-06-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-06-07.
- ↑ "Роальд Сагдеев «Вспоминая Учителя»". 2016-11-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-18.
- ↑ 1 2 3 4 "Вечерняя Москва — Человек космоса: академик Роальд Сагдеев отметил юбилей". 2016-11-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-02.
- ↑ Иванян Э. А. Энциклопедия российско-американских отношений. XVIII-XX века. Москва: Международные отношения. 2001. ISBN 5-7133-1045-0.
- ↑ "R.Z. Saqdeyevin "Dostluq" ordeni ilə təltif edilməsi haqqında". 2023-06-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-23.
- ↑ "Награждённые Золотой медалью АН РТ «За достижения в науке»". Академия наук Республики Татарстан. 2022-01-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 февраля 2022.
- ↑ "«Россия обрекла себя на международную изоляцию» — открытое письмо российских ученых и научных журналистов против войны с Украиной". The Insider (rus). 2023-04-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-16.
- ↑ "Открытое письмо российских ученых и научных журналистов против войны с Украиной". 2022-04-25 tarixində arxivləşdirilib.
- Колчинский И. Г., Корсунь А. А., Родригес М. Г. Астрономы: Биографический справочник. — 2-е изд., перераб. и доп. Киев: Наукова думка. 1986.
- Храмов Ю. А. Физики.
- "Roald Saqdeyev" (rus). "Герои страны" saytında.