Rasizadə alqoritmi

Rasizadə alqoritmi — rifahı xammal ixracından asılı olan dövlətlərdə sənayesizləşmə, yoxsullaşma, deqradasiya və həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi prosesində biri qaçılmaz olaraq digərinə gətirib çıxaran hadisələrin təbii ardıcıllığını izah edən tipoloji bir modeldir. O, ilk dəfə 2008-ci ildə qlobal iqtisadi böhran ərəfəsində amerikalı tədqiqatçı professor Əli Rasizadə tərəfindən tərtib edilmiş və neft, qaz və digər minerallar ixrac edən ölkələrin sosial-iqtisadi göstəricilərinin aşağı düşmə dövrlərinin ardıcıllığını proqnozlaşdırmaq üçün sonrakı illərdə elmi dövriyyəyə daxil edilmişdir. Rasizadə alqoritmi (və ya Rasizadə paradoksu) belə ölkələrin inkişaf perspektivlərini qiymətləndirmək üçün dünyanın aparıcı universitetlərinin tədris proqramlarına daxil edilib.^[1] Qlobal iqtisadiyyatın bu sahəsində yüzlərlə mütəxəssis elmi nəşrlərində Rasizadənin alqoritminə istinad edirlər.^[2]^[3] Bu nəzəriyyə mətbuatda,^[4] iqtisadi forumlarda,^[5] və digər resurslarda belə ölkələrin inkişaf (və ya deqradasiya) perspektivlərini qiymətləndirmək üçün müzakirə olunur.

Nəzəri təsvir

Alqoritm ilk dəfə nəzəri olaraq onun müəllifi tərəfindən 2008-ci ilin qlobal iqtisadi böhranı ərəfəsində "Contemporary Review" Oksford elmi jurnalında dünya neft və qaz qiymətlərinin yüksəlişinin zirvəsində, heç kimin neft üçün geri dönməz nəticələrlə gözlənilən ucuzlaşmasını gözləmədiyi bir vaxtda ixrac edən ölkələr təsvir edilmişdir.^[6] Bundan əvvəl neft bumu nəticəsində ixrac edilən faydalı qazıntıların qiymətlərinin qalxmasının milli valyutanın real məzənnəsinin möhkəmlənməsinə və onların ixracatçılarının iqtisadi inkişafına təsiri yalnız "Holland sindromu" nəzəriyyəsi ilə təsvir edilirdi. Bu termin ilk dəfə 1977-ci ildə "The Economist" London jurnalı tərəfindən istifadə edilib,^[7] və avstraliyalı iqtisadçı Maks Kordenin sonrakı əsərlərində istifadə edilmişdir. Bu nəzəriyyənin müəllifi Hollandiya iqtisadiyyatını artan təbii qaz qiymətlərinin ixracından asılılığında model kimi götürmüşdür, çünki bu ölçüdə olan ölkədə bu fenomenin bütün yerli iqtisadiyyata, sonra isə tədqiqatının nəticələrini tipoloji nümunə kimi ümumiləşdirmişdir təsirini klassik formada izləmək daha asan idi.^[8]

1970-ci illərdə Hollandiyada olduğu kimi, 2000-ci illərin əvvəllərində dünya bazarında neftin qiymətinin sürətlə artması neft hasil edən ölkələrdə: Rusiya, Qazaxıstan, Azərbaycan, Nigeriya, Əlcəzair, Venesuela və Körfəz ölkələrində də analoji təsir göstərdi. Xəzinəyə daxil olan neft dollarları ilə Çin və ya Türkiyə kimi ölkələrdən hazır məhsul almaq daha məqsədəuyğun olduğu bir vaxtda məhsuldar əməklə məşğul olmaq sadəcə olaraq sərfəli olmadığı bir vaxtda onların hamısı "Holland sindromu" yoluxdu. Bu ölkələrdə milli valyutaların möhkəmlənməsi və hiperinflyasiya nəticəsində yerli sənaye və kənd təsərrüfatının məhdudlaşdırılması, işsizliyin artması və daxil olan axının bölgüsünə çıxışı olan plutokratiyanın yaranması ilə sinfi təbəqələşmənin dərinləşməsi neft dollarları və eyni neft dollarlarını bankları, ticarət əməliyyatları, tikinti və dövlət sifarişlərinin icrası vasitəsilə dövriyyəyə buraxan oliqarxiya baş verdi.

Bununla belə, "Holland sindromu" nəzəriyyəsi dünya bazarında neftin qiyməti aşağı düşməyə başlayandan sonra hadisələrin sonrakı gedişatını təsvir etmirdi: neft bumu başa çatdıqdan sonra bu, neftdən asılı ölkələr üçün necə nəticələnəcək? 2008-ci ildə neftin qiyməti ilin ortasındakı 147 dollardan ilin sonunda 75 faiz ucuzlaşaraq 32 dollara düşdüyü zaman məhz belə oldu. İxrac edən ölkələrdə çaxnaşma və iqtisadi böhran başladı — heç kim bunu gözləmirdi və buna hazır deyildi. Məhz bu məqamda Əli Rasizadənin hələ 2008-ci ilin yayında, neftin qiymətinin pik həddə çatdığı və onun düşməsindən əsər-əlamət qalmadığı bir vaxtda onun yazdığı məqalə nəşr olundu. Məqalənin ortaya çıxması o qədər vaxtında idi ki, orada tərtib edilmiş payız alqoritmi elmi ədəbiyyatda nəzəriyyənin müəllifindən sonra "Rasizadə alqoritmi" kimi götürüldü.^[9] O, XXI əsrin əvvəllərindəki Xəzər neft bumu nümunəsindən istifadə edərək, onun əvvəlki işlərinin nəticələrini nəzəri cəhətdən ümumiləşdirmiş və elm aləmində təqdim etmişdir.

Ümumi şəkildə alqoritm belə bir domino effekti kimi görünür: neft və qaz hasilatının və ya qiymətlərinin aşağı düşməsi > xəzinəyə neft dollarları axınının sinxron azalması > yerli valyutanın devalvasiyası > dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərinin dollar hesablanmasında azalması > dövlət aparatında ştatların, idarə və təşkilatların ixtisarı > əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin düşməsi > məhsullar, mallar, xidmətlər və daşınmaz əmlak qiymətlərinin dollar ekvivalentində azalması > idxalın və gömrük yığımlarının azalması > özəl sektorunda ümumi müflisləşmə və işçilərin kütləvi ixtisarı > vergi bazasının sıxılması > büdcə işçilərin maaşları və sosial müavinətlərin kəsilməsi > kütləvi işsizlik və əhalinin yoxsullaşması > ölkənin üçüncü dünya dövlətləri arasındaki qanuni yerinə düşməsi.^[10]

İstinadlar

↑ Парадокс Расизаде в учебной программе экономического факультета МГУ.
↑ Google Scholar: Alec Rasizade.
↑ Alec Rasizade's publications mentioned in Google Books.
↑ Парадокс Расизаде. = Economist (Kiev), 9.IX.2025.
↑ Алгоритм Расизаде (обсуждение). = Мировой кризис (форум), 3.XII.2017.
↑ "A.Rasizade. The end of cheap oil. = Contemporary Review (Oxford), Autumn 2008, volume 290, number 1690, pages 273—284". 2 fevral 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 dekabr 2023.
↑ The Dutch disease. = The Economist (London), 26.XI.1977, pages 82-83.
↑ "W.M.Corden. Booming sector and Dutch disease economics: survey and consolidation. = Oxford Economic Papers, November 1984, volume 36, number 3, pages 359—380" (PDF). 5 iyun 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 1 dekabr 2023.
↑ Misal üçün, Rasizadə alqoritmi aşağıdakı elmi əsərlərdə qeyd olunub: M.Humphreys, J.D.Sachs, J.Stiglitz. Escaping the resource curse. Columbia University Press (New York), 2009; K.M.Morrison. Oil, nontax revenue and the redistributional foundations of regime stability. = International Organization (Cambridge University Press), January 2009, volume 63, number 1, pages 107—138; O.J.Blanchard & J.Galí. The macroeconomic effects of oil price shocks. = International Dimensions of Monetary Policy (University of Chicago Press), Summer 2009, pages 182—203; J.D.Hamilton. Causes and consequences of the oil shock of 2007—2008. = University of California at San Diego, 2009, 69 pages; R.Torvik. Why do some resource-abundant countries succeed while others do not? = Oxford Review of Economic Policy, July 2009, volume 25, issue 2, pages 241—256.
↑ Algoritmin daha ətraflı təsviri üçün bax: Algorithm of Rasizade. = The Russian Question, 15.VII.2022 və ya Алгоритм Расизаде. = Ibidem, 15.XII.2025.

Müvafiq biblioqrafiya

Ədəbiyyat

[1] Парадокс Расизаде в учебной программе экономического факультета МГУ.

[2] Google Scholar: Alec Rasizade.

[3] Alec Rasizade's publications mentioned in Google Books.

[4] Парадокс Расизаде. = Economist (Kiev), 9.IX.2025.

[5] Алгоритм Расизаде (обсуждение). = Мировой кризис (форум), 3.XII.2017.

[6] "A.Rasizade. The end of cheap oil. = Contemporary Review (Oxford), Autumn 2008, volume 290, number 1690, pages 273—284". 2 fevral 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 dekabr 2023.

[7] The Dutch disease. = The Economist (London), 26.XI.1977, pages 82-83.

[8] "W.M.Corden. Booming sector and Dutch disease economics: survey and consolidation. = Oxford Economic Papers, November 1984, volume 36, number 3, pages 359—380" (PDF). 5 iyun 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 1 dekabr 2023.

[9] Misal üçün, Rasizadə alqoritmi aşağıdakı elmi əsərlərdə qeyd olunub: M.Humphreys, J.D.Sachs, J.Stiglitz. Escaping the resource curse. Columbia University Press (New York), 2009; K.M.Morrison. Oil, nontax revenue and the redistributional foundations of regime stability. = International Organization (Cambridge University Press), January 2009, volume 63, number 1, pages 107—138; O.J.Blanchard & J.Galí. The macroeconomic effects of oil price shocks. = International Dimensions of Monetary Policy (University of Chicago Press), Summer 2009, pages 182—203; J.D.Hamilton. Causes and consequences of the oil shock of 2007—2008. = University of California at San Diego, 2009, 69 pages; R.Torvik. Why do some resource-abundant countries succeed while others do not? = Oxford Review of Economic Policy, July 2009, volume 25, issue 2, pages 241—256.

[10] Algoritmin daha ətraflı təsviri üçün bax: Algorithm of Rasizade. = The Russian Question, 15.VII.2022 və ya Алгоритм Расизаде. = Ibidem, 15.XII.2025.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]