Ramazan tamaşaları

Ramazan tamaşaları Anadoluda geniş yayılıb. Belə tamaşalara “Köçək oyunu”, “Qaragöz” və “Ortaoyunu”nu nümunə göstərmək olar. Həmin tamaşalar Anadoluda oyun kimi adlandırılsa da, qədimdən Anadoluda da eyni ilə Azərbaycanda olduğu kimi oyun və tamaşa ayrı-ayrı anlayışlar idi. Hal-hazırda isə, Anadoluda tamaşa sözü yerinə ümumi halda “xalq teatrı” işlədilsə də, ayrılıqda isə oyun da, tamaşa da sadəcə “oyun” sözü ilə ifadə edilir. “Köçək oyunu” Anadolunun Qırıqqala bölgəsinin Kəskin rayonunda ramazan ayı boyunca uşaqlar tərəfindən qılıq dəyişdirilərək ev-ev gəzib bəxşiş-pay yığmaq üçün göstərilən tamaşalardan biridir. Ramazan boyu davam edən bu tamaşa zamanı uşaqlar ər-arvad və onların uşaqları qılığında hər gün 2-3 ev gəzərək mahnılar oxuyub oynayır, qarşılığında isə ev sahibi onlara pay (buğda, arpa, yarma, lobya və b.) verir.^[1]

Türklərin cəmiyyət həyatında əhəmiyyətli yeri olan və ramazan ayı boyunca göstərilən ənənəvi tamaşalardan biri də “Kölgə oyunu” deyə bilinən “Qaragöz”dür. Xəyal, lübi-xəyal, zilli-xəyal, şəhbazi, sürətbazi kimi adlarla da tanınmışdır. Qaragöz rəngli bir pərdənin, adam boyunda və orta yerində incə ağ bezdən düzəltmə, kiçik bir pəncərə formasındakı səhnənin arxasından şam işığı vasitəsilə 20-25 sm uzunluğunda dəvə dərisindən kəsilib düzəldilmiş boyalı qəhrəmanların rəngli kölgələrini pərdəyə yansıdaraq göstərilən bir tamaşadır. Vəhdəti-vücud (bir növ təsəvvüf yoludur; varlıq birdir, o da Allahın varlığıdır. Onsuz heç nə ola bilməz, var olan şeylər də bir an üçün vardır və əsilləri yoxdur) nəzəriyyəsinə görə də aləm eyni bu şəkildə bir kölgədən ibarətdir. Əgər təsəvvüf yönündən baxsaq xalqın belə bir oyunu nə məqsədlə oynadığı aydın olur. Belə ki, bu tipli kölgə oyunlarına tamaşa edən uşaqlar sevinc içində əylənib şənlənirlər, qafil və cahil kimsələr də eyni ilə uşaqlar kimi bu oyunlara əyləncə məqsədilə baxırlar. Düşünən və fərqli gözlə baxan kimsələr isə oyunlardan dərs çıxardır və ibrət alaraq həqiqətdə kainatda gördüyümüz hər bir şeyin əslində bir kölgələr aləmindən ibarət olduğunu dərk edir. Məhz Qaragöz oyunundakı pərdə, məxluqat və kainat üzərində cərəyan edən və hakim olan İlahi qədər sirrinin pərdəsidir. Biz bunu oyunun başında Qaragözün Allahı mədh etməsindən və oyunun sonunda da Allahın bu xəyal pərdəsini bəndələrinə ibrət olsun deyə yaratdığını bildirən mülahizələrindən anlayırıq. “Qaragöz” tamaşası, “Məddahlıq” (“məddah”) tamaşası kimi sadəcə bir aktyor tərəfindən göstərilsə də, lakin “Məddahlıq”dan fərqli olaraq, “Qaragöz”də aktyor bəyaz bir pərdə arxasında duraraq təsvirlərin kölgələrini yansıtmaqla tamaşasını göstərir. Klassik bir “Qaragöz” tamaşası əsasən dörd bölümdən; giriş, muhavərə (dialoq), hadisələrin yer aldığı fəsil, bitiş bölümündən ibarətdir. “Qaragöz” tamaşalarının mövzuları adətən gerçək həyatdan götürülmüşdür. Tamaşanın əsas qəhrəmanları Qaragöz və Hacivaddır. Qaragöz işsiz-gücsüz, çox yoxsul adamdır, zarafatcıl və ağıllı olmağına baxmayaraq bir baltaya sap ola bilməz. Hacivad isə bir az mədrəsə təhsili almış adamdır, amma yenə də xarici sözləri səhv deyir və Qaragözlə söhbət etdiyi zaman ortaya çıxan anlaşılmazlıqlar oyunun əsas gülüş mənbəyi olur. Tamaşada onlardan başqa Tiryaki, Mirasyedi Çələbi, Zənnə, Bəbəruhi, Duzsuz Dəli Bəkir, Zeybək, ərəb, yəhudi, rum vb. tiplər də vardır. Qaragöz tiplərinin, oyun qəhrəmanlarının çox və müxtəlif olması bir növü Osmanlı İmperatorluğunun səhnəyə yansımış halıdır, çünki o dövrlərdə osmanlıların etnik tərkibi müxtəlif xalqlardan ibarət idi. “Kölgə oyunu” kimi bilinən “Qaragöz”ün yaranma tarixi və mənşəyi haqqındakı mülahizələr isə çoxlu mübahisələrə səbəb olmuşdur. Belə ki, tədqiqatçılar bu tamaşaların daha çox Uzaq Şərqdə, xüsusilə Çin, Hindistan, İndoneziya və Cavada geniş yayıldığı qənaətinə gəlmişlər. Övliya Çələbinin “Kölgə oyunu”nu heç bir fakta əsaslanmadan Səlcuqlular dövrünə aid etməyini əsassız sayan Mətin And isə bu oyunun İslam ölkələrinə Cavadan keçdiyi variantı üzərində durur.^[2] Söylənənlərə görə, bu tamaşa M.Ö. I-II əsrlərdə Çində yaranmışdır. Bu tamaşalar Avropada da “Çin kölgələri” adıyla tanınır. XII-XIII əsrlərdə də müsəlman Ortaşərq ölkələrinə yayıldığı bilinir. Türklərə isə XV əsrdə Şeyx Küştəri adlı bir sənətçi tərəfindən gətirildiyi məlumdur. Hətta onun adı ilə “Qaragöz” tamaşasındakı pərdə “Küştəri meydanı” adlanır. Artıq XVII əsrdən “Kölgə oyunu” öz formasını alır və adını oyunun əsas qəhrəmanı olan Qaragözdən götürərək “Qaragöz” oyunu adı ilə türk xalq tamaşası kimi bilinir.

“Qaragöz”dən sonra ramazan ayı boyunca göstərilən digər tamaşalardan biri də “Ortaoyunu”dur. Bir çox tərəfləri ilə “Qaragöz”ə bənzəyən, lakin canlı oyunçularla səhnələşdirilən ənənəvi türk xalq tamaşalarından biri olan “Ortaoyunu” bir növ “Qaragöz” tamaşasının meydana yenmiş şəkli sayıla bilər. Yəni “Qaragöz”dəki xəyali tiplər, təsvirlər zamanla canlandırılmış və aktyorlar tərəfindən oynanılmışdır. Bu tamaşada da “Qaragöz”dəki kimi yazılı bir tamaşa mətni yoxdur və bənzər mövzular, oxşar tiplər ilə səhnələşdirilir. Tamaşanın yeri tamaşaçıların dairəyə aldıqları boş sahə, orta yer olduğu üçün tamaşanın adı da “Ortaoyunu”dur, yəni ortalıqda göstərilən oyun-tamaşa mənasındadır. “Ortaoyunu”nda Qaragözün bənzəri Kavuklu, Hacivatın oxşarı isə Pişəkardır, “Qaragöz”dəki kimi qadın obrazı Zənnə və Osmanlı İmperatorluğununn tərkibindəki xalqların təmsilçiləri olan tiplər də vardır. “Ortaoyunu” da “Qaragöz” kimi dörd bölümdən ibarətdir. “Ortaoyunu” əski zamanlarda “Qol oyunu”, “Meydan oyunu”, “Təqlid oyunu” kimi adlarla da tanınmışdır. “Ortaoyunu” adına isə 1834-cü ilə aid mənbələrdə rast gəlirik. “Ortaoyunu”nun XVIII-XIX əsrlərdə başladığı bilinir. İlk yaranma dövrlərində musiqili və rəqsli olmağına baxmayaraq sonraları isə musiqisiz və rəqssiz oldu.^[1]