Ramazan oyunları

Ramazanda oynanılan elə oyunlar var ki, sırf qəndil günləri icra olunur. İslam dinində mübarək sayılan mövlüd, rəqaib, bəraət və merac gecələrində qədimdən məscidlərdə qəndil yandırıldığı üçün həmin gecələrə qəndil gecəsi və ya qəndil günü deyilmiş, hal-hazırda da Anadoluda o şəkildə ifadə olunur. Qəndil sözü isə ərəbcə “qindil”, latınca “candela” sözlərindən olub “sulu yağa batırılmış bir fitilin yanmasıyla işıq verən aydınlatma aləti, şam” mənasındadır.

Bursada “Ya mum, ya para” (“Ya şam, ya pul”) uşaqların icra etdiyi qəndil günü oyunlarındandır. Bu oyunun eynisi Bursanın Osmanqazi rayonunda isə “İp çəkmə” adı ilə məşhurdur. Anadoluda, xüsüsilə Bursada qəndil günü uşaqların küçəyə yığışaraq, əllərində uzun bir iplə yolu kəsib küçədən keçən böyüklərdən pul və qəndil günü simvolu kimi şam istədikləri bu oyunda əski türk inanclarının izləri öz əksini tapmışdır. Belə ki, Bursadakı türbələrdə şam yandıraraq diləklərin qəbul olacağı inancının eynisi oyunda uşaqların pulun yanında yığdıqları şamı aparıb türbələrdə yandıraraq dua etməsində görülür. Anadolunun Konya bölgəsinə xas “Şivlilik” uşaqlar tərəfindən oyun şəklində icra olunaraq üç ayları (rəcəb, şaban, ramazan) qarşılama adətidir və bu ayların başlanğıcı olan rəqaib qəndili günü həyata keçirilir. Camaat əvvəlcədən uşaqlar üçün hazırlıqlar görürlər. Uşaqlar da əllərinə aldıqları fənərlərlə məhəlləni gəzib manilər-təkərləmələr oxuyur, qarşılığında isə ev sahibi onlara “şivilik” adı ilə bilinən pay-konfet, şokalad və b. verir (qədimdən isə qovurqa verərdilər).

Azərbaycanda və Anadoluda ramazan ayının on beşinci günü, orucluğun yarısını başa vurduqlarını kənd camaatına bildirmək məqsədilə həyata keçirilən çox maraqlı bir adət vardır. Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsinin Ordubad rayonunda “Orucun onbeşi”, Anadolunun Amasya bölgəsinin Taşova rayonunun Səpətli kəndində və Çankırıda isə “Amin bağırma” adı ilə bilinən bu adət uşaqlar tərəfindən oyun şəklində icra olunur. Həmin gün uşaqlar xorla oxuyaraq qapı-qapı gəzib pay yığırlar. Oyunun Anadolu variantında isə hətta həmin gün iftarlarını açdıqdan sonra uşaqların börək (qutab) üçün un, yağ, yumurta, pendir, kəsmik və b. ərzaqlar topladıqları məlumdur. Oyunun sonunda isə, Anadoluda uşaqlar yığdıqları börək ərzaqlarını qabaqcadan qərarlaşdırdıqları evə aparırlar, həmin evin xanımı da börək bişirir, uşaqlar da birlikdə börəyi yeyir, qalanını isə, aralarında pay edib sonra evlərinə gedirlər. Azərbaycanda isə oyunun sonunda ev sahibi uşaqlara pay verib dua edir: “Gələn ilə sağ-salamat çıxasız. Allah yetirsin gələn il yenə biz sizə pay verək” deyər və uşaqlar evlərinə dağılışar. Azərbaycanda ramazan ayının 15-də oynanılan “Orucun onbeşi” oyununun Ordubaddan başqa, Azərbaycanın digər bölgələrində heç bir variantına rast gəlmədik. Lakin, həmin oyunun Anadolunun Amasya və Çankırı bölgələrində “Amin bağırma” variantından başqa, müxtəlif bölgələrində də “Tömbələk”, “Yoxlama”, “Sələ səbət top qəndil”, “Helesa” kimi fərqli adlarla bənzər variantları mövcuddur. Bu variantlardan biri “Tömbələk” oyunudur. Ramazanın on beşinci günü sahur vaxtında gənclər yığışıb, əllərində zınqırov, tənəkə, dəyənəkdən ritmik səslər çıxardaraq mani-təkərləmə və mahnılar söyləyib ev-ev gəzib yeyəcək bir şeylər və ya pul yığırlar. Yığılan ərzaqı isə dükana aparıb oradakı ərzaqlarla dəyişdirilər. Gənclərin əylənərək oynadıqları bu oyun sayəsində gecə yuxudan dura bilməyən məhəllə camaatını sahura qalxmış olur. “Tömbələk” oyununun bir başqa variantı isə “Yoxlama”dır. Anadolunun Qırıqqala bölgəsinə xas olan “Yoxlama” cavanlar tərəfindən oyun şəklində icra edilən bir bayramlaşma adətidir. Ramazanın 15-ci günü, təravih namazından sonra cavanlar yığışıb birlikdə bütün evləri yoxlamağa (yoxlama, evləri tək-tək dolaşıb, ev sahibləri ilə salamlaşıb onların hal-xatırını soruşmaq mənasındadır) gedirlər. Ev sahibləri ilə salamlaşıb, yeyəcək-içəçək yığıb bir qismini aralarında pay edirlər, bir qismini də birlikdə yeyib içirlər. Anadoluda ramazan ayının 15-də oynanılan oyunların bir bənzəri də “Selə səbət top qəndil” oyunudur. Samsunda icra edilən bu oyun digərlərindən fərqli olaraq ramazanın 14-cü günü axşam əzanından sonra başlayıb təravih namazına qədər davam edir. Adətin adı olan “selə səbət” rəngarəng və qat-qat görüntüsü olan bir fənərdir. İçində bir şam yanan və selə səbət adı verilən bu fənərləri əllərinə alan uşaqlar axşam əzanından sonra qruplar halında ya da tək başlarına kiçikdən böyüyə boy sırasına düzülərək ev-ev gəzib qrupda olmayan uşaqları manilər-təkərləmələr oxuyaraq çağırırlar. Sonra isə qapı-qapı dolaşıb müxtəlif manilər-təkərləmələr oxuyaraq pay yığırlar. Uşaqların oxuduqları mahnıları eşidən ev sahibi uşaqlara bölgəyə xas olan və əvvəlcədən hazırlanmış kişmişli və ya cəvizli loxumlar, konfet, pul, üzüm, əncir və b. verir. Ramazan ayının 15-də oynanılan ramazan oyunlarının bir başqa bənzər variantı da Anadolunun Sinop bölgəsinə xas “Helesa”dır. Bayram ritualı olan bu oyun, “pay yığmaq” tərəfi ilə ramazanın 15-də oynanılan oyunlara bənzəsə də, lakin pay və bəxşişlərin yığılma üsulu və ayın 15-dən başlayaraq hər axşam helesaya çıxılması ilə həmin oyunlardan fərqlənir. 2009-cu ildə Özləm Özilhanın topladığı məlumatlara əsasən Helesanın yaranmasıyla bağlı əfsanəyə görə, “qış mövsümü Qaradənizdə fırtına olunca gəmi Sinop limanına yanaşır və həftələrcə orda qalınca, gəmidəkilərin də ərzağı bitir. Kapitan da əlinə bir fənər alıb qapı-qapı dolaşaraq yeyəcək ərzaq yığır”.^[1] O gündən sonra bu cür pay yığmaq Sinopda adət halını alaraq oyun şəklində icra olunur. Belə ki, bölgənin gəncləri, fənər və şamlarla bəzədikləri qayıqlarla birlikdə sahilə çıxırlar. Axşam iftardan sonra isə, bu qayıqları 4-5 nəfər çiyinlərinə alıb məhəlləyə gətirib hər evdən görüləcək şəkildə açıq sahəyə qoyurlar və hər evin qarşısında “helesa manisi”ndən söyləyərək bəxşiş yığırlar. Evlərdən helesacılara dəsmalın içində bəxşişlər atılır, dəsmalın düşdüyü yerin bilinməsi üçün isə dəsmalın ucu yandırılır. Yığılan bəxşişlər isə, xeyriyyə cəmiyyətinə bağışlanır. Bu adət tam bir şənlik havasında və oyun şəklində oyananılaraq hələ də Sinopda yaşamaqdadır.

Ramazan bayramında oynanılan oyunların bəziləri ərəfə günü oynanılır. Ərəfə sözü ərəbcə “arəfə” sözündən olub “bayramdan bir öncəki gün” mənasındadır. Deməli, ramazan bayramının hazırlıqları bir gün əvvəldən başladığı kimi, bayram şənliyi, bayram havası da bir gün öncədən oynanılan oyunlarla başlamış olur. Belə oyunlardan biri “Həsərəm-hüsərəm” oyunudur. Azərbaycanın Şəki-Zaqatala bölgəsində xas olan bu oyun, ramazan bayramından bir gün əvvəl, yəni ərəfə günü uşaqların qohum-qonşununu gəzərək “Həsərəm hüsərəm” təkərləməsini oxuyub yumurta yığdıqları bir oyundur. Yığılan yumurtalar isə, bayram günü boyanır və uşaqlar boyalı yumurtalarla bayramlaşıb yumurta döyüşdürürlər.

Ramazan bayramı günü Anadoluda müxtəlif oyunlar oynanılır. Bu oyunların bir qismini “Sayə” oyunları adı altında müxtəlif oyunlar, bir qismini də “Musalli alanı” adətinin icra olunduğu bayramlaşma şənliyində oyun şəklində keçirilən yarışlar təşkil edir. Kayseridə oynanılan “Sayə” oyunu iki gün çəkir. Belə ki, birinci günü gənclər əllərində dəf, dəyənək, qapı-qapı gəzib yemək bişirmək üçün ərzaq yığırlar, ikinci gün yığılan ərzaqlar qadınlar tərəfindən bişirilir, qadınlar yemək bişirərkən kəndin gəncləri də “Çəlik çomaq”, “Yağlı qayış”, “Cəviz” kimi müxtəlif oyunlardan ibarət “Sayə oyunu”nu oynayırlar. Ramazan bayramında Anadoluda bayramlaşma şənliyi olan “Musalli alanı” adəti həyata keçirilir. Ölən kimsənin namazını qılmaq üçün qoyulan musalla daşının adını daşıyan bu adət görünür, həmin daşın olduğu sahədə icra edildiyi üçün belə adlandırılmışdır. Aydının Çinə rayonunun Bölüntü kənd qəbiristanlığının yanında geniş sahədə bayram namazı qılınıb bayramlaşdıqdan sonra isə musalli sahədə ovçular “Atış yarışı”na başlayırlar. Oyun şəklində keçirilən bu yarışlarda ətraf kəndlərdən gələn ovçular yarışmaq üçün bəlli bir miqdar pul qoyurlar. Təyin olunmuş hədəfi vuran isə, mükafat olaraq quzu, qoyun və ya qoç kimi hədiyyələr alırlar.^[2]