Rəhmət pir ustada, körpü tikənə

Sayat Nova "Rəhmət pir ustada, körpü tikənə" şeirini 1758-ci ildə, sənətkarlığının ən güclü dövründə yazmışdır. Şeir gürcü yazısı ilə azərbaycan dilində yazılmışdır. Sayat Nova əsərdə özündən danışarkən "pir ustad" və "körpü tikən" ifadələrindən istifadə edir.^[2]

O, yazdığı başqa bir şeirdə də Araz çayı üzərində körpü tikdiyini qeyd edirdi. Burada nəzərdə tutulan azərbaycanlılar, gürcülər və ermənilər arasında Sayat Novanın inşa etdiyi mədəni əlaqə ola bilər.^[3] Sayat Nova İslam və xristianlıq arasında da "körpü" tikmişdir. O, uşaqlığını müsəlmanlığa keçmiş, gürcü Baqratilərin idarə etdiyi Tiflisdə keçirmişdir.^[4]

"Rəhmət pir ustada, körpü tikənə" şeiri azərbaycanlılarla Sayat Nova arasındakı münasibət üçün vacib bir əsərdir. Buna baxmayaraq, Həmid Araslı tərəfindən nəşr edilən Sayat Nova şeirlərinə daxil edilməmişdir. Ancaq bu əsər həm Sayat Novanın dəftərində, həm də oğlu Ohanın əlyazmasında mövcuddur. Şeir həm də Arseni Tarkovski tərəfindən tərcümə edilmiş, Qaysaryan tərəfindən seçilmiş Azərbaycan mahnıları xırda siyahısına əlavə edilmişdir.^[5]

Sovet dövründə "Rəhmət pir ustada, körpü tikənə" şeiri şairin işçi sinifə verdiyi dəyəri ifadə etmək üçün ən çox istifadə edilən əsər idi. Bu şeir həm də rus dilinə tərcümədəki təhriflərin şairin ədəbi dəyərləndirilməsinə neçə təsir etdiyinin bir nümunəsidir. Şair Arseni Tarkovskinin tərcüməsində birinci sətir "Blaqosloven stroitel, vozvedşiy most" ("Rəhmət körpü ucaldan inşaatçıya") şəklində tərcümə edilmişdir. Beləliklə, şeir rus dilində yeni məna qazanmış, şairin işçilərə olan hörmətinin ifadəsi olaraq izah edilmişdir. Şeirdə verilən rəbbdən nicat istəmək, namərdlərdən qorunma arzusu isə Tarkovski tərəfindən despot hökmdardan qorunma üçün müraciət kimi tərcümə edilmişdir. Şeirin rus dilinə tərcüməsi demək olar ki, yeni bir şeir idi. Tarkovski Sayat Nova yaradıcılığı üçün xarakterik olmayan, daha qeyri-real bir çağırışı şeirə daxil etmişdi.^[6]

Şeirin mövzusunu dəqiqləşdirmək çətindir. Çünki onda igidlərin qoçaqlığından dostların satqınlığına, yaxşı işlərin xeyrindən həyatın gəldi-gedərliyinə kimi müxtəlif məsələlərə toxunulur.^[6] Əsərin vacibliyi ondadır ki, burada şairin uğurlarının azalması qeyd edilir.^[1]

Sayat Nova şeirdə "Rəhmət pir ustada, körpü tikənə" deyərək özü üçün rəhmət istəyir. Bu şeir onun aşıqlıqdan əl çəkməsindən bir il əvvəl, 1758-ci ildə yazılmışdır. Aşıq sənəti çətin idi və ona gördüyü iş üçün "çox sağ ol" deyən yox idi. Buna görə də o, şeirində "El üçün can qoydum, ömrüm tükətdim" yazır. Bəzi gürcülər hökmdarları II İrakli nin Sayat Novaya qarşı ermənipərəst davranışlarından narazı idilər. Onlar yanlış vətənpərvərlik hissinə və ya paxıllığa görə, Sayat Novaya kafir (monofizit), aşağı sosial təbəqədən gələn, geyimi, görünüşü və zərifliyi ilə öz mövqeyindən daha yuxarıda görünən, xarici mənşəli, sonradan görmüş kimi baxırdılar.^[7]

Şairin şeirdə özünü "körpü tikən"ə oxşatması həm onun, həm də körpü tikənin xalqın xidmətçisi olması ilə bağlı idi.^[8] Onu məhv edəcək və ölümünə səbəb olacaq maneələrə baxmayaraq, müxtəlif mədəniyyətlər (erməni, gürcü, Azərbaycan, İran və hətta rus mədəniyyətləri) arasında öz incəsənəti ilə körpü tikməyə çalışması "körpü tikən" ifadəsi ilə nəzərə çarpır, şairin öz rolundan xəbərdar olduğunu göstərir.^[1][9]

Şeirdə "düzmək" felindən istifadə edilmişdir. Bu, birləşdirmək, sıraya qoymaq, yerləşdirmək, düzəltmək və s. mənalarda işlədilir. Şierdə "-er" fel şəkilçisi qoşularaq Qazax ləhcəsinə (şimal-qərb oğuzcası) uyğun "düzeyer" feli düzəldilmişdir:^[10]

Şeir sırf bir janra aid deyil, bir neçə janrda yazılmışdır. Əsər ümumi və avtobioqrafik nöqteyi-nəzərindən maraq doğurur. Əsər Sayat Novanın oğlu Ohanın əlyazmasında bəyan edilən fikrə görə təcnis şəklində qafiyə şeirdir. Ancaq burada öyüdləmə janrı da mövcuddur. Sayat Nova gələcəyin keşişi olaraq nəsihət ədəbiyyatını sevirdi. Şeirdə mistik yanaşma mövcuddur. Sayat Novanın "Çarxu-fələk beylə çovqan çalubdur", yəni fələk çarxının çovqan çubuğu kimi vurması fikri Ömər Xəyyamın şeirində də mövcuddur. Ehtimal edilir ki, Sayat nova Ömər Xəyyamın şeirini bilirdi. Yaxın Şərqdə və daha sonra Avropada Xəyyamın məşhurluğu nəzərə alınarsa, bu mümkündür. Ancaq çərxi-fələk kimi ideyalar İslam ədəbiyatında, xüsusilə Azərbaycan və Qafqazla eyni dini düşüncələri bölüşən və bu ərazilərdə təsiri hər yerə yayılmış fars ədəbiyyatında da istifadə edilirdi.^[11]

Sayat Nova ümid edir ki, onun artıq təməlini qoyduğu işə yoldan keçən hər kəs töhfə verərsə, onun məzar daşını qoyacaq qardaş, şübhəsiz ki, həmvətəni olan bir xristian ermənisi olacaq. O, özünü işi üçün çox əziyyət çəkmiş biri kimi təqdim edir. Onun doğulandan bəri heç bir imtiyazı yox idi, oturaq bir ailədən deyildi. O, köhnə şalı atmayan və indi ipəklə dolu xəzinələri olan biri kimi sərvət qazanmağa çalışmışdır. Rəbbinin köməyi ilə geri çəkilməyəcəyi düşmən Şeytan, bir təfsirə görə isə sinəsindəki yaraları sağalda biləcək dost isə İsa ola bilər. Lakin buradakı məna daha az mistik ola bilər. Yaxın dost, başqa yerdə xüsusi qeyd olunmayan sevgilisi ola bilər və digər təfsirə görə, digər şeirlərində şikayət etdiyi kimi, sinəsinin onsuz da çəkdiyi yaraları artıra bilər: "Sən mənim qəlbimi yaraladın". Və ya dost düşmənə çevrilmiş biri ola bilər:^[12]

O, Tanrının xilas etməsini istəyəndə ümumiyyətlə şərdən xilas edilməkdən danışmır, xüsusən də erməni və gürcü dillərindən olan digər şeirlərində qorxduğu, 1758-ci ildə ona qarşı olan böhtançılardan, xüsusilə onların "hərfləri"ndən rəbbin onu xilas edəcəyinə inanır. Bu, təkcə aşıq ənənəsində onun rəqibləri deyil, həm də təsiri bir il sonra onun vəzifəsindən azad edilməsinə səbəb olan əsl düşmənlər ola bilərdi. Şeirə görə, onun sənəti artıq kəskin şəkildə tənəzzülə uğramışdı: o, artıq "uçduğu görünməyən bülbül" idi, yaxud oğlunun xatırladığı kimi, səsi artıq eşidilmirdi:^[13]

Onun sevgisi kimsə tərəfindən "kəsilir, rədd edilir", beləliklə, o, artıq öz məlahətini göstərə bilmir və ya oğlu Ohanın dediyi kimi, sazını çala bilmədiyi ehtimal edilir. Bu onun sevgilisi ola bilər. Lakin yalvarış etdiyi gürcü şeirində "İnanın mənə!", "Mənə qarşı ədalətli ol" deməsi, ünvanlanan şəxsdən fikrini axmağa açmamağı xahiş edən "Sən son dərəcə müdriksən" erməni mədhi, Gürcüstan çarı II İraklinin Sayat Novaya hamilikdən imtina etmək üzrə olduğunu göstərir.^[13]

Şair narahat olur ki, unudulmağa məhkumdur (Bəndə Sayatnova yazun gör(ü)nmaz). Bu narahatlıq iki əsr sonra da Sayat Novanın məşhurluğu ilə təkzib edilmişdir.^[9]

• Charles Dowsett. Sayatʻ-Nova: an 18th-century troubadour. A biographical and literary study. Lovanii: In Aedibus Peeters, 1997, XVIII+507 p. ISBN 9068317954