Rəhşan əfvi

1998-ci ilin iyulunda mətbuat; gündüzlərini uşaq bağçasında, gecələrini isə 27 il azadlıqdan məhrum edilən anası ilə həbsxanada keçirən 2 yaşlı Aylanurdan xəbər yaydı. Aylanurun anası ər-arvad cütlüyü öldürməklə cinayəti törətmişdi.^[1] O zamankı baş nazirin müavini, Demokratik Sol Partiyasının sədri Bülənd Ecevitin həyat yoldaşı və eyni partiyanın sədr müavini Rəhşan Ecevit də bu xəbərdən təsirlənərək partiya məclisində amnistiya təklifi edib. Türkiyə Cümhuriyyətinin 75-ci ildönümündə düşüncə cinayətləri və adi cinayətlər üçün amnistiya təklifi edən Rahşan Ecevit, veriləcək amnistiyanın "bir çox ailənin maddi sıxıntılarını yüngülləşdirəcəyini və həbsxanalar boşalacağından hökumətə yeni qaydalar hazırlamaqda asanlıq yardacaq" dedi. Bülənd Ecevit də mətbuata açıqlama verərək, “Rahşan xanım sürpriz etdi. Mən də xəbərsiz idim. Bu məsələylə bağlı Anadoludan çoxlu müraciətlər olub. Bizim partiya məclisi də bu təklifi qrupa çıxarmaq qərarına gəlib. Biz məsələyə humanitar prizmadan yanaşırıq. Bu tip məhbuslar adətən ailəni dolandıran, ailəni qoruyan insanlardır. “Onlar həbsxanaya düşəndə ​​ailələri əziyyət çəkir.^[2]

Ecevit cütlüyünün açıqlamaları və Demokratik Sol Partiyasının təşəbbüslərindən sonra əfv müzakirə olunmağa başlayıb. 71 ildə Vəkillər Kollegiyasının sədrlərindən 39-u amnistiyanı dəstəkləyib, 16-sı isə əleyhinə çıxıb. 39 dəstəkləyici barondan 19-u “ümumi amnistiya” tələbini irəli sürüb.^[3] Bəzi digər partiyalar da amnistiyanı gündəmə gətirdilər. 1999-cu ilin avqustunda artan müzakirələr 17 avqust Gölcük zəlzələsi ilə bir neçə gün kəsilsə də, yenidən başladı və ayın sonunda TBMM amnistiyanı qəbul etdi. Lakin o zamankı prezident Süleyman Dəmirəl sentyabrın 1-də qanuna veto qoyub.^[4] Dəmirəlin vetosu ictimaiyyət tərəfindən müsbət qarşılansa da, həbsxanalarda iğtişaşlar başlayıb. O zamankı ədliyyə naziri Hikmət Sami Türkün “Əfv verilsəydi, həbsxanada heç bir insident yaşanmazdı” deyərək əfvdə israrlı olması həbsxana üsyanlarını daha da artırdı.^[1]

Amnistiya məsələsi 2000-ci ildə də gündəmdə qaldı. Həbsxanalardakı iğtişaşlar da məsələni gündəmdə saxladı. “Hürriyet”in köşə yazarı Fatih Altaylı, “Baş nazirin həyat yoldaşı xahiş etdiyi üçün amnistiya mövzusunu gündəmə gətirənlər bilsinlər ki, biz indi dönüşü olmayan bir yoldayıq”. dedi. Rahşan Ecevit heç bir şəkildə bağışlanma diləməyənlər haqqında “Bunlar sıxıntısı olmayanlardır. Halbuki, heç kim bilmir ki, Allah hansı bəndəsi üçün nə yazıb” dedi.^[5] Uzun müzakirələrdən sonra koalisiya hökumətində olan Demokratik Sol Partiya, Milliyətçi Hərəkat Partiyası və Ana Vətən Partiyası əfv haqqında razılığa gəldi və 21 dekabr 2000-ci ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisində 4616 saylı Şərti Azad və Təxirə salınma Qanunu 283 lehinə, 85 əleyhinə, 2 bitərəf səslə qəbul edildi. Lehinə səs verənlər arasında Fəzilət Partiyasının Recai Kutan, Mustafa Kamalak və Temel Karamollaoğlu kimi üzvləri də var. Səsvermədən sonra Doğru Yol Partiyasının deputatları TBMM-i tərk edib, Demokratik Sol Partiyasının deputatları isə əfv fərmanını alqışlarla qeyd edirlər.^[6] Dövrün prezidenti Əhməd Necdət Sezər daha əvvəl veto qoyduğu qanunu əvvəliki halında qarşısına gətiriltdikdən sonra təsdiqlədi. Amnistiya 22 dekabr 2000-ci ildə Rəsmi Qəzetdə dərc edildikdən sonra qüvvəyə minmişdir.^[7]

Amnistiya nəticəsində 70 min tutumlu həbsxanada cəzaçəkənlərin sayı 40 minə düşüb. Ancaq məhbusların sayı 3 ildə 20 mindən çox artaraq yenidən 64 minə çatdı.^[8] Bəzi mənbələr əfvlə 67 mindən çox olan məhbusların sayının 49 minə düşdüyünü, 3 il sonra isə 64 mini keçdiyini bildirir.^[9][10] Bəzi hüquqşünaslar amnistiyadan yararlanaraq azadlığa çıxan məhbusların 60%-dən çoxunun yenidən cinayət törətdiyini və həbsxanaya düşdüyünü bildirib.^[11]

Qanun 1999-cu il aprelin 23-dək törədilmiş cinayətləri əhatə edirdi. Qanunun qüvvəyə minməsindən sonra ilkin olaraq həbsxanalarda olan 23 mindən çox məhbus və məhkum amnistiyadan yararlanaraq azadlığa buraxıldı. Daha sonra Konstitusiya Məhkəməsinin ləğvetmə qərarları ilə qanunun əhatə dairəsinin genişləndirilməsi nəticəsində həbsdən azad edilənlərin sayı 45 minə çatdı. Amnistiyanın nəticələri bununla məhdudlaşmadı. Cinayətin törədildiyi tarix 1999-cu il aprelin 23-dən əvvəl olsa da, bu tarixdən sonra açılan və məhkəmələri uzun çəkən işlərdə amnistiya öz təsirini etdi. Ədliyyə Nazirliyinin Cinayət Qeydiyyatı və Statistika Baş İdarəsinin tərtib etdiyi statistikada 2005-ci ildə amnistiya qanunu çərçivəsində 4715 nəfərin barəsində iş təxirə salındığı məlum olub.

O zamankı Baş Qərargah rəisi Hüseyn Kıvrıqoğlu 1660 PKK-çının sərbəst buraxıldığını müəyyən etdiklərini söylədi.^[12]

17 avqust 1999-cu il Gölcük zəlzələsindən sonra podratçılara qarşı qaldırılan 2100-ə yaxın məhkəmə iddiasından 1800-ü bu amnistiyaya əsasən cəzasız başa çatıb.^[13] Fətullah Gülənin məhkəməsi də təxirə salındı.^[14]

Amnistiya düşən bəzi adi cinayətkarlar sonradan yenidən cinayət törədib həbsxanaya qayıdıblar.^{[15][16][17][18][19][20]}

Liberal Demokrat Partiyasının Gənclik Qolu etiraz olaraq Rəhşan Ecevitə xına göndərib.^[21] 1996-cı ildə sahibi olduğu oteldə baş verən yanğında 18 nəfərin ölümü səbəiylə 6 il 3 ay həbs cəzası alan və 4 il qaçaq yaşadıqdan sonra təslim olan Halit Tozbəy amnistiyadan yararlanaraq azadlığa buraxılması reaksiyaya səbəb oldu.^[22] İctimai rəy sorğusunda, Türkiyədə amnistiya məsələsinin problem olaraq ölkə gündəminə gətirilməsinə görə iştirakçıların 43,58% DSP, 15,86% MHP, 4,46% AVP, 36% isə “hamısı” olaraq görüb. 2001-ci ildə reaksiyalar artdıqda Rəhşan Ecevit “Düşündüyüm amnistiya qatillərin deyil, kasıbların amnistiyası idi” demişdi.^[23]

2007-ci ildə Yaşar Gökşin adlı vətəndaş diş həkimi qızını zorlayanı və öldürəni əfv edən Türkiyə Böyük Millət Məclisini məsuliyyətə cəlb edib və Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədrliyinə qarşı təzminat iddiası qaldırıb. Təcavüz və qəsbdə təqsirli bilinən cinayətkar amnistiya ilə azadlığa çıxdıqdan sonra 39 yaşlı diş həkimi Zekiye Gökşinə təcavüz edərək öldürmüşdü. Ata Gökşin "Rahşan Amnistiyası" kimi tanınan əfv qanunu qəbul edilməsəydi, o qatil həbsxanada, qızım isə sağ qalacaqdı" dedi.^[24]