Qutluq İnanc

Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın Rey hakimi İnancın qızı İnanc xatından olan iki oğlundan biri Qutluq-İnanc Mahmud idi. Atabəy Məhəmməd Cahanın bölgüsünə görə Qutluq İnanc İraqdan Xorasanadək İraq Səlcuqlu dövlətinə daxil olan ərazini idarə etməli idi. ^[1]

Əmisi Qızıl Arslana qarşı hazırlanan sui-qəsddə Qutluq İnanc da iştirak etmişdi. Buna baxmayaraq Qızıl Arslan III Toğrula qarşı hücumdan qabaq ona xidmət etmək üçün Həmədana gəlmiş qardaşı oğlanları Qutluq-İnanc Mahmud və Əmir Əmiran Ömərlə barışıq bağlamış, onların anaları, dul qalmış qardaşı arvadı İnanc xatınla evlənmişdir. Qızıl Arslan qardaşı oğlanları Qutluq-İnanc Mahmud və Əmir Əmiran Ömərin tərəfdarları olan məmlükləri öz tərəfınə çəkmək xatirinə İnanc xatınla evlənmişdi. Lakin bu addım Qızıl Arslanın sui-qəsd nəticəsində 1191-ci ildə öldürülməsinin qarşısını ala bilmir.

Qızıl Arslanın ölümündən sonra (1191) o, əvvəlcə qardaşı Əmir Əmiran Ömərlə birgə Həmədan və ətraf vilayətlərdə hakimiyyəti ələ aldı, daha sonra da Rey və İsfahan hakimi oldu.^[1] Beləliklə, dövlət Cahan Pəhləvanm oğlanları arasında bölünür. Lakin bu bölgü qəti deyildi, yeni daxili mübarizə təhlükəsi sovuşmamışdı. 28 iyun 1192-ci ildə Qəzvin yaxınlığında Sultan III Toğrul ilə Qutluq-İnanc Mahmud və tərəfdarlarının 15 minlik qoşunları arasında döyüş baş verir. Qutluq-İnanc məğlub olur, III Toğrul isə hədsiz qənimət əldə edir. Lakin döyüşün əsas nəticəsi bundan ibarət olur ki, Qutluq-İnanc döyüşçülərinin əksəriyyəti III Toğrulun tərəfinə keçir.

Qutluq-İnanca gəldikdə isə o, Reydə, anasının yanında gizlənir, buradan Xarəzmşah Təkişə elçilər vasitəsilə xəbər göndərir ki, III Toğrul həbsdən azad olmuş və Əcəm İraqını zəbt etmişdir. Eyni zamanda Qutluq-İnanc Xərəzmşahdan III Toğrula qarşı mübarizə üçün yardım istəyir. Xarəzmşah Təkiş İraqda vəziyyətin qeyri-müəyyənliyindən istifadə edərək, 1193-cü ilin yanvar ayının əvvəlində İraqı işğal etmək məqsədi ilə qoşun göndərir. Onun qoşunu Reyi və Təbərək qalasını zəbt edir və ölkədə azğınlıq törətməyə başlayır. Qutluq-İnanc və onun anası Xarəzmşah qoşunlarının qüvvəsindən qorxaraq, qaçıb Sərcahan qalasında gizlənirlər. Bundan istifadə edən edən III Toğrul Təkişə külli miqdarda bəxşiş göndərir və rəğbətini qazanıb, Qutluq-İnanca qarşı mübarizədə ondan kömək diləyir. III Toğrul öz qızını Təkişin qardaşı Yunis xana verir və hətta onun adı ilə pul kəsdirməyə, sultanlıqda onun adına xütbə oxutmağa söz verir. Bu isə Səlcuq sultanının Xarə zmşahdan vassal asılılığını qəbul etməsinin təsdiqi olardı.

İnanc xatunun III Toğrul tərəfindən zəhərləndirilərək öldürülməsindən sonra Qutluq-İnanc Mahmud anasının aqibətini görüb qorxur, atasının bir dəstə qulamı ilə bərabər Azərbaycana, doğma qardaşı Əmir Əmiran Ömərin yanına qaçır. Qardaşlar Təbrizi tutur, Azərbaycan və Arran hakimi və atabəy Əbu Bəkrin üzərinə hücuma hazırlaşmaq üçün qoşun toplamağa başlayırlar. Əbu Bəkr Naxçıvandan qardaşlara qarşı qoşun çəkir "və onlar qılınclar toqquşan, nizələr parçalanan vuruşda qarşılaşırlar. Qardaşlardan hər biri o birinə qarşı möhkəm müqavimət göstərir. Əmir Əbu Bəkr [İnancın qoşununa] həmlə edir, onlar rüsvayçılıqla qaçırlar. Əmir onları o vaxta qədər izləyir ki, böyük bir dəstə əsir düşür, ancaq qardaşların ikisi də canlarını qurtara bilirlər". Əbu Bəkr tərəfindən məğlubiyyətə uğradıqdan sonra Əmir Əmiran Ömər Şirvana qaçır, Qutluq-İnanc Mahmud isə Zəncanda sığınacaq tapır. Burada o, Xarəzmşah Təkişə məktub göndərir və III Toğrula qarşı mübarizə üçün ondan yardım istəyir. Eyni zamanda xəlifə ən-Nasir də Təkişə məktubla müraciət edir. Xəlifə də III Toğruldan şikayətlənir, xəlifəyə tabe torpaqlara soxulmasından narazı qaldığını bildirir. Məktubla bərabər xəlifə III Toğrulun hakimiyyəti altında olan bütün torpaqlarını iqta sifətilə Xarəzmşaha bağışlanılması haqqında mənşur göndərir. Yardım barəsində xahişi aldıqdan sonra, Toğrula qarşı birgə mübarizədə iştirak etməkdən fayda götürmək imkanını əldən verməmək üçün Təkiş qoşunu ilə Xarəzmdən yürüş edir 590 (1193). Semnanda Qutluq-İnanc öz tərəfdarları və III Toğrulu tərk etmiş İraq əmirləri ilə birlikdə Təkişə qoşulur.

1194-cü il Rey döyüşündə Qutluq-İnanc Sultan III Toğrula qarşı Xarəzmşah təkəşin tərəfində döyüşür. Əvvəlcə III Toğrul az qüvvə ilə Rey yaxınlığında xarəzmilərin Qutluq-İnanc Mahmudun başçıhq etdiyi qabaq dəstələri üzərinə hücuma keçir. 60 nəfər qulamla sultan xarəzmilərin qabaq dəstəsinin üzərinə atılır, toqquşma zamanı oxla gözündən yaralanır və atdan yıxılır. Qutluq-İnanc ona yaxınlaşır və III Toğrul ona müraciətlə deyir:

Xarəzmşah Təkiş 1194-cü ilin iyulunda İsfahanı Qutluq-İnanca verir və onu İraqın baş əmiri təyin edir. Qutluq-İnanc Mahmud və Xarəzmşahın oğlunun atabəyi əmir Mayaçuq ittifaq barəsində bağladıqları əhdi pozaraq, açıq mübarizəyə girişirlər. Zəncan yaxınlığındakı döyüşdə Qutluq-İnanc məğlub olur və ətrafında olan qoşun dəstəsi ilə Xulvan keçidinə, vəzir İbn əl-Qəssabın qərargahına gəlir. Vəzir Qutluq-İnancı fəxri xələtlə təltif edir və özünün bütün süvari dəstəsini onun sərəncamına verir. Vəzir və Qutluq-İnancın başçılığı ilə qoşun Kirmanşahdan keçərək Həmədan tərəfə yeriyir. Qısamüddətli döyüşdən sonra 1195-ci ilin sonlarına doğru Yunis xan və Mayaçuq şəhərdən qovulur. Bundan sonra İbn əl-Qəssab və Qutluq-İnanc Həmədan vilayətini bütünlüklə zəbt edir və Reyə yaxınlaşırlar. Bir neçə ya keçməmiş Qutluq-İnanc və İraq əmirləri anlayır ki, vəzir İbn əl-Qəssab yalnız xəlifənin xeyrinə hərəkət edir və onun əsas məqsədi ölkəni qarət etməkdən ibarətdir. Qutluq-İnanc İbn əl-Qəssabın qoşununun hərəkətlərinə qarşı narazılığını bildirdikdə, vəzir ona hücum çəkir və qaçmağa məcbur edir. Vəzir onu Qaraca şəhərinin yaxınlığında yaxalayır və məğlubiyyətə uğradır, Qutluq-İnanc güclə qaçıb canını qurtara bilir. Bu hadisələrdən sonra Mayaçuq və Xarəzmşahın bir neçə başqa əmirləri Qutluq-İnancla sülh müqaviləsi bağlamaq üçün danışıqlar aparır və onun qərargahına gəlmək barəsində icazə istəyirlər. Lakin bu, Qutluq-İnanc tərəfindən öldürülmüş III Toğrulun qızının hiyləsi idi. O, Xarəzmşahın oğlu Yunis xana ərə getmiş və atasının intiqamını almaq qərarına gəlmişdi. Onlar Qutluq-İnancı aldadıb öldürməyə nail olurlar. Həmədanın rəisi Fəxrəddin Sərvər Qutluq-İnancın başını və cəsədini pulla alıb, 1196-cı ilin may ayında onu atası Məhəmməd Cahan Pəhləvanın Həmədandakı məqbərəsində basdırır.^[1]

• Atabəylər dövləti
• Məhəmməd Cahan Pəhləvan
• Qızıl Arslan

1. ↑ ^{1 2 3 4} Bünyadov, Ziya. Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136-1225-ci illər) (az.) (elektron). Bakı: Şərq-Qərb. 2007. 66, 76–83. ISBN 978-9952-34-066-2.