Qulyabanı

Türk mədəniyyətində Quyux (Güyük) və ya Azman olaraq da bəhs edilər. Müxtəlif formalarda təsvir olunur. Çox vaxt hər cür qeyri-adi və yırtıcı varlığı ifadə etməkdə istifadə edilər.

Quyux, vəhşi varlıq deməkdir. Ən məşhur təsvirə görə, qaranlıqda çöllərdə və qəbiristanlıqlarda ortaya çıxır. Bədəni sarı qırmızı tüklə örtülü, pis qoxuludur. Çox iridir. Gündüzləri yeraltına və ya məzara girə bilər. Güləşdə yenilərsə çəkib gedər. Lakin bunların xaricində hər cür sıra xarici konkret varlığı olan bir mənası vardır. Bəzən yerli quyux motivlərinə rast gəlinir. Məsələn monqolların "Qobi çölü quyuğu" kimi.

Azman, qeyri-adi gücləri və böyüklüyü olan varlıqdır. Böyük və iti dişləri olan, böyük gövdəli, yekə, böyük ayaqlı, iti və iri pəncəli, dərisi sərt canlılar bu təsnif içərisinə daha çox girirlər. Oğuz dastanındaki "Qıyant" adlı tək buynuzlu varlıq, Gilqaməş dastanındakı Humbaba adlı nəhəng öküz, Qorqud Ata əfsanələrindəki, döyüş üçün yetişdirilmiş Beserekler (dəvələr) bu mövzudakı bəzi nümunələrdir. Söz, azmaq felindən gəlir. Azğınlıq mənası vardır. Bundan başqa az kökündə cinsəllik çağırışımı da tapılar. Azğınlıq dövrü heyvanların cütləşmə mövsümünü ifadə edər. Azmaq sözü aşmaq feli ilə də əlaqəlidir. Köhnə monqolca Ad/Ada, köhnə türkcə Ada/Aza sözləri təhlükə ifadə edər.

Canavar adam – insandan canavara (və yaxud da əksinə) çevrilmək xüsusiyyətinə malik olan mifik varlıq.

• Ramazan Qafarov — Avtoreferat "Azərbaycan türklərinin mifologiyası"
• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)

• Xortdan