Qulu Xəlilov

Qulu Xəlilov 1930-cu ildə indiki Sisyan rayonunun Qızılcıq kəndində anadan olub^[2]. 1948-ci ildə ailəsi məcburi şəkildə Ağcabədi rayonun Poladlı kəndinə köçürülüb^[2][3].

1949-cu ildə daxil olduğu Azərbaycan Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsini 1954-cü ildə fərqlənmə ilə bitirib^[2]. Tələbə ikən Tələbə Elmi Cəmiyyətinin sədri, komsomol bürosunun üzvü, divar qəzetinin redaktoru olub. 1954-1955-ci illərdə ”Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti redaksiyasında tənqid şöbəsinin müdiri olub^[4][5]. 1956-1959-cu illərdə Azərbaycan Pedaqoji Universitetində aspiranturada təhsil alıb.1959-cu ildə vaxtından 6 ay əvvəl “Vaqif” pyesi və tarixi dram janrı” mövzusunda namizədlik^[6], 1968-ci ildə isə “Azərbaycan romanının inkişafı tarixi” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək filologiya elmləri doktoru elmi adını alıb^[3].

1967-1970-ci illərdə AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda baş elmi işçi, Azərbaycan Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində Azərbaycan mətbuatı tarixi kafedrasında müəllim,sonra professor(1967)^[7], filologiya fakültəsində dekan (1977-1978) işləmiş, ömrünün sonunadək ADU-nun jurnalistika fakültəsinin “Mətbuat tarixi və ideoloji iş metodu” kafedrasının professoru (1968-1995) olub^[8][9].

Uzun illər səhhətində ciddi problemlər olub^[10]. 9 dəfə ağır cərrahi əməliyyat keçirib^[10].1995-ci ildə noyabrın 20-də Bakıda vəfat edib^[11]. Onu II Fəxri Xiyabanda dəfn etmək qərara alınsa da vəsiyyətini və ailəsinin istəyini nəzərə alıb onu öz atasının yanında, Xəzər rayonunun Şağan qəsəbəsindəki qəbiristanlıqda dəfn ediblər^[11].

Qulu Xəlilovun yaradıcılığında insan amili, xalqın mənafeyi hər zaman ana xətlə keçib. Yaradıcılığa 1953-cü il yanvarın 8-də “Ədəbiyyat və incəsənət qəzetində çap olunan “Qılınc dağında” məqaləsi ilə başlayıb^[12][13]. Bundan sonra dövrü mətbuatda müntəzəm olaraq publisistik və tənqidi məqalələri, hekayələri ilə çıxış etmiş, radio və televiziyada verilişlər aparmışdır. ”Yaşamaq istəyirəm” bioqrafik povesti dövrünün ən çox oxunan və sevilən,buna görə dəfələrlə çap olunun əsəri olub^[14][15][16]. ”Atam və mən”, ”Ömrün baharı”, ”Qocaların söhbəti”, ”Qulun yaman kişnədi”, ”Müəllimə”, "Hörümçək", "Tənha palıd", "Bir də gəlmə" kimi əsərləri yazıb^[6][8]. Xalq yazıçısı Süleyman Rəhimov onu tənqidimizin “Koroğlu toppuzu”, xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə “Babək qılıncı” adlandırmışdır. Ümumilikdə 15 elmi-tənqidi-publisistik, 10 bədii kitabın və 1000-dən çox elmi-publistik məqalələrin müəllifidir^[2].

Qulu Xəlilovun ədəbi-tənqidi fəaliyyəti Azərbaycan sovet romanının ideya-məzmun strukturu, tematik inkişaf dinamikası, süjet və xarakter sisteminin formalaşması, eləcə də dil və üslub xüsusiyyətlərinin analizi kontekstində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. O, tənqidlərində ədəbi obrazların ictimai reallıqlarla əlaqəsini və onların bədii-estetik dəyərini sistemli şəkildə təhlil etmişdir.^[1]

Onun tədqiqatlarında Süleyman Rəhimovun “Şamo”, “Saçlı” və “Mehman” romanlarının struktur analizi mühüm yer tutur. Xüsusilə bu əsərlərdə ideoloji komponentlərin bədii konstruksiya ilə qarşılıqlı əlaqəsi Q. Xəlilov tərəfindən obyektiv şəkildə araşdırılmışdır. Mirzə İbrahimovun “Böyük dayaq” romanı da ilk dəfə məhz onun tərəfindən kompleks təhlilə cəlb edilmiş, əsərin ideoloji çalarları ilə yanaşı, kompozisiya-struktur xüsusiyyətləri də qiymətləndirilmişdir.^[17]

Qulu Xəlilovun Sabir Əhmədlinin yaradıcılığına həsr etdiyi “Zirvəyə qalxan araba” məqaləsi Azərbaycan nəsrinin inkişaf istiqamətlərini araşdıran tənqidi mətnlərdən biri hesab olunur. Onun ədəbi portret janrında qələmə aldığı “Görkəmli realist sənətkar” (M. P. Vaqif haqqında), “Mayakovski barədə bir neçə söz”, “Dağ vüqarlı sənətkar” (S. Rəhimov haqqında) və “Şərəfli ömür yolu” (S. Rüstəm haqqında) kimi məqalələri də Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında fərqli yanaşma metodologiyası ilə seçilir. 1960-cı ildə nəşr olunan “Rəsul Rza” monoqrafiyası Qulu Xəlilovun ədəbi-tənqidi metodologiyasının əsas istiqamətlərini əks etdirən fundamental tədqiqat əsərlərindən biri kimi dəyərləndirilir. Qulu Xəlilovun Xalq şairi Rəsul Rzanın yaradıcılığına dair təhlili onun poetik üslubunun orijinallığını və novatorluğunu vurğulayır. Müəllif qeyd edir ki, "Rəsul Rza tapdanmış, şablon yolla gedən şairlərdən deyildir. O, hər şeydən əvvəl, klassik Azərbaycan şeirinin, eləcə də rus və dünya poeziyasının mütərəqqi ənənələrinə sadiq bir şair kimi həmişə özü yeni ifadə vasitələri axtarıb tapır, özünəməxsus orijinal xüsusiyyətlərlə çıxış edir”. Bu fikir onun yaradıcılığının bədii-estetik xüsusiyyətlərinin klassik və müasir poeziya kontekstində qiymətləndirildiyini göstərir.^[17]Bununla yanaşı, tənqidçi şairin üslubundakı bəzi çatışmazlıqlara da diqqət yetirir. O bildirir ki, "Yeni fikir, yeni məzmun və ifadə vasitələri onun şeirlərində əsas yer tutur”. Lakin bu poetik axtarışların bəzən struktur baxımından ahəngsizlik yaratdığını qeyd edərək əlavə edir: "...bu şeir bir sıra qüsurlara da malikdir ki, forma məzmuna uyğun deyildir. Yəni vəhdət yaradılmamışdır. Məzmun son dərəcə lirik və dərindir, forma solğun, soyuq və qurudur...”. Bu tənqidi yanaşma göstərir ki, Qulu Xəlilov Rəsul Rzanın yaradıcılığını yalnız müsbət cəhətləri ilə deyil, poetik strukturda meydana çıxan müəyyən uyğunsuzluqlar baxımından da qiymətləndirmişdir.^[17]

O, “Vaqif” pyesi və tarixi dram janrı” monoqrafiyasında Səməd Vurğunun “Vaqif” əsərinin bədii-ideoloji xüsusiyyətlərini təhlil edərək, onun qəhrəmanlıq janrında yazıldığını elmi əsaslarla müəyyən etmişdir.^[1][18]

Qulu Xəlilovun tənqidçilik fəaliyyəti ümumiləşdirici şəkildə “Tənqidçilik çətin peşədir” (1986) kitabında əks olunmuşdur. Burada sovet dövründə ədəbi tənqidə münasibət, onun struktur problemləri və tənqidçi mövqeyinin ədəbiyyatdakı rolu araşdırılmışdır. O, obyektiv və prinsipial tənqidçi kimi tənqidin ədəbiyyatın inkişafındakı funksiyasını önə çəkmişdir.^[18] Bundan əlavə, Qulu Xəlilov Azərbaycan ədəbiyyatında yeni nəsil yazarların yaradıcılığını tədqiq edərək Sabir Rüstəmxanlı, Eldar Baxış, Seyran Səxavət və Zəlimxan Yaqubun ədəbi fəaliyyətinə dair ilk tənqidi yanaşmaları irəli sürmüşdür.^[1]

Qulu Xəlilov detektiv ədəbiyyatına qarşı sərt tənqidi yanaşmış və bu janrın Azərbaycan ədəbiyyatında lazımi səviyyəyə çatmadığını bildirmişdir. O, detektiv əsərlərin əsas funksiyasının yalnız oxucunu maraqlandırmaq deyil, eyni zamanda ciddi ədəbi və ictimai dəyərlər daşımaq olduğunu vurğulamışdır. O, bəzi yazıçıların əsərlərində qəhrəmanların həddindən artıq ideallaşdırıldığını, bunun isə onların real həyatla bağlılığını azaltdığını qeyd edirdi. Belə personajların oxucu üçün inandırıcılıqdan uzaq olduğu fikrini irəli sürürdü.^[17]

• 1941-1945 Böyük Vətən müharibəsində şanlı əməyə görə” medalı — (06.06.1945)
• V.Leninin anadan olmasının 100 illiyi ilə əlaqədar “Şanlı əmək” yubiley medalı — (1970)
• ”1941-1945 Böyük Vətən müharibəsində 30 illik qələbəsi” medalı — (25.06.1975)
• Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət heyətinin fərmanı ilə fəxri fərman — (16.01.1981)
• SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət heyətinin fərmanına əsasən “Əməkdə fərqlənmə medalı” — (22.08.1986)
• Azərbaycan Respublikasının Əməkdar elm xadimi — (10 .10.1993)^[2][14]

• Torpaq dərdli insan (Qulu Xəlilov xatirələrdə), 2000, Şuşa.
• N.Əliyeva “Narahat ömrün səhifələri” , 1998, Kraton.
• A.Sadıqova “Vətəndaş fəryadı”., 2000,Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriyyatı.

• "Yaşamaq istəyirəm"… Qulu Xəlilov (film, 2013)

• Təranə Məhərrəmova, "Qulu Xəlilov — 80 (Yaşamaq uğrunda mübariz)", "Kaspi" qəzeti, 2010. — 27 – 29 noyabr. — Səh. 4.
• Şamxəlil Məmmədov, "Azərbaycan elminin korifeyləri", "Azərbaycan müəllimi" qəzeti, 29 aprel 2011 — № 16
• Faiq Qismətoğlu, "Yaşamaq istəyirəm", "Ədalət" qəzeti. — 2011. — 27 avqust.- Səh. 14.

• Buludxan Xəlilov. "Yaşamaq istəyən adam". MODERN.AZ (az.). modern.az. 17.09.2014, 10:31. İstifadə tarixi: 2014-09-22.