Qulamrza İlhami
Qulamrza İlhami (1904, Təbriz) — siyasətçi, ictimai xadim, fədai. Pəhləvilər dövründə İsfahanın və Təbrizin meri, Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra isə Maliyyə naziri olub.
| Qulamrza İlhami | |
|---|---|
 | |
  | |
| 12 dekabr 1945 – 13 iyun 1946 | |
 | |
| aprel 1944 – oktyabr 1945 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1904 |
| Doğum yeri | |
| Partiya | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Qulamrza İlhami 1904-cü ildə Təbriz şəhərində anadan olub.[1][2] 1934-cü ildə İsfahanın, 1944-cü ilin aprel ayından 1945-ci ilin oktyabr ayınadək isə Təbriz şəhərinin meri olub.[3][4][5][6]
Təbriz şəhərində demokratlara loyal münasibət bəslədiyi üçün Tehrana çağırılıb və vəzifəsindən kənarlaşdırılıb.[7][8]
1945-ci il oktyabrın 2-də Təbrizdə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin birinci təsis qurultayında iştirak edib.[5][9] 1945-ci il noyabrın 20-də Təbriz Ərk teatrının binasında Azərbaycan Xalq Konqresi fəaliyyətə başladı.[10][11][12] Noyabrın 21-də konqres nümayəndələrindən, seçkiləri bitirib hökuməti yaradana qədər, qərarların icrasını təmin etmək üçün, Milli heyət yaradıldı.[13][14] Qulamrza İlhami də Milli heyətə seçilən 39 nəfərdən biri olub.[14][15] 1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 2-ə qədər İran tarixində ilk dəfə qadınların da iştirak etdiyi azad seçkilər keçirilib.[13][16][17] Təbrizdə keçirilən seçkilər nəticəsində Qulamrza İlhami səs toplayaraq Azərbaycan Milli Məclisinə Təbrizdən nümayəndə seçilib.[18][19]
1945-ci il dekabrın 12-də Azərbaycan Milli Hökuməti qurulub.[20] Qulamrza İlhami qurulmuş hökumətdə Maliyyə naziri seçilib.[21][22][23][24] Milli Məclisin birinci iclası da dekabrın 12-də keçirilib.[25][20] Bura seçilən nümayəndələrdən 26 nəfəri xidmətdə olduqları üçün məclisin ilk iclasında iştirak edə bilməyiblər. Onlardan biri də Qulamrza İlhami olub.[26] Təbriz şəhərinin şah qoşunlarından azad olunmasına rəhbərlik edən 7 fədaidən biri olub.[26][27]
Maliyyə naziri olduğu dövrdə bir çox islahatlar aparıldı və vergi qanunlarına yenidən baxıldı.[28] Nazirliyin büdcəsindən Təbriz Universitetinin binası üçün 2 milyon 500 min tümən, Hüquq və Siyasi məktəbinin təşkili və təsisi üçün 1 milyon 500 min tümən, Təbriz bələdiyyəsinə 1 milyon 500 min tümən, Azərbaycan şəhərlərinin abadlığı üçün 2 milyon tümən, Təbriz, Urmiya, Ərdəbil, Marağa, Zəncan, Xoy, Əhər şəhərlərində tərbiyə evləri açmaq üçün 1 milyon 500 min tümən ayrılıb.[28] 1946-cı il aprelin 4-də Azərbaycan Milli Məclisinə təqdim etdiyi büdcə layihəsində büdcənin 49,82 faizi maarif, səhiyyə, əkinçilik və abadlıq işləri üçün nəzərdə tutulub.[28]
1946-cı il dekabrın 11-dən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[29][30] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[30] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[30][29] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[29][31] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[32][33] Minlərlə insan həbs olundu. Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[34][35][36] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[37][38] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[31][37]
Azərbaycan Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra Azərbaycana mühacirət edib.[39] 1947-ci ildə Bakıda Azərbaycan Demokrat Partiyasının Mərkəzi Komitəsi bərpa olundu.[40] 1953-cü ilin oktyabr ayında Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Azərbaycan SSR ərazisində yaradılmış təşkilatlarının konfransı keçirilib.[41] Bu konfransda Qulamrza İlhami firqənin təftiş komissiyasına üzv seçilib.[42][41] 1955-ci ildə ADF Mərkəzi Komitəsində aparılan müzakirələrdən Tudə Partiyası ilə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin birgə hərəkət komitəsinin təşkil edilməsinə səs verən 16 nəfərdən biri olub.[41] Qulamrza İlhami ömrünün sonuna qədər partiyada fəaliyyət göstərib.[43]
- ↑ "تاریخ شفاهی :: فرقة دموکرات آذربایجان از زبان ابراهیم ناصحی". www.oral-history.ir. İstifadə tarixi: 2025-02-14.
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 124
- ↑ Çingizoğlu, Ənvər. "Ələkbər xan Dirəxşani: Ömürnamə". reyting.az. 2020-04-26. İstifadə tarixi: 2025-02-07.
- ↑ "شهرداران تبریز- از زمان تاسیس تا کنون - پرتال شهرداری تبریز". web.archive.org. 2020-06-25. Archived from the original on 2020-06-25. İstifadə tarixi: 2025-02-07.
- ↑ 1 2 Pişəvəri, 2005. səh. 116
- ↑ Həsənov, 2007. səh. 561
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 85
- ↑ "Azərbaycan" qəzeti I, 2022. səh. 212
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 245
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 113
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 269
- ↑ Pişəvəri, 2005. səh. 255
- ↑ 1 2 Atabaki, 2000. səh. 114
- ↑ 1 2 Həsənli, 1998. səh. 272
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 70
- ↑ Şəmidə, 1961. səh. 139
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 139
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 295
- ↑ "Azərbaycan" qəzeti I, 2022. səh. 730
- ↑ 1 2 İbrahimov, 1948. səh. 32
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 130
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 65
- ↑ Bayramzadə, 2015. səh. 66
- ↑ Образование национального правительства Иранского Азербайджана (PDF) (rus). 6625. Tbilisi: Заря Востока. 1945-12-18. 4.
- ↑ Balayev, 2018. səh. 25
- ↑ 1 2 Miyanalı, Əlirza; Ərdəbili, Lütfəli. "İnqilabi hərəkatımızın silahlı qüvvələri" (PDF). achiq.info. 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-06.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 170
- ↑ 1 2 3 İlhami, Qulamrza. Azərbaycan Milli Hökumətinin Maliyyə Tədbirləri (PDF) (az.). Dortmund: 21 Azər jurnalı. 3. 2024-10-12 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ Məmmədov, 2019. səh. 223
- ↑ Qəribli, 2014. səh. 185
- ↑ 1 2 3 Çingizoğlu, Ənvər. "Əbdüssəməd mirzə Kambəxş: "Qırmızı şahzadə"". Reyting.az. 2020-04-22. İstifadə tarixi: 2025-02-07.
- ↑ Balayev, 2018. səh. 87
- ↑ Fərzad, 2006. səh. 45
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- "Azərbaycan" qəzeti I. Azərbaycan Demokrat Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin orqanı: 1945-1946-cı illər, Təbriz (az.). I. Bakı: Elm nəşriyyatı. 2022. səh. 928. ISBN 978-9952-556-47-6.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 9789952370911.
- Bayramzadə, Səməd. "21 Azər – 70" fotoalbom (şərhlərlə) (PDF) (az.). Bakı: “Araz” nəşriyyatı. 2015. səh. 185. ISBN 9789952828535. 2022-03-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-14.
- Çeşmazər, Mirqasım. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1986. səh. 121. Archived from the original on 2023-05-02. İstifadə tarixi: 2024-11-29.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-14.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Fərzad, Şahruh. فرقه دموکرات آذربایجان از تخلیهی تبریز تا مرگ پیشهوری: خاطراتی از شهود عینی به انضمام اسناد منتشر نشده / Azərbaycan Demokrat Firqəsi Təbrizin boşaldılmasından Pişəvərinin ölümünə qədər: Şahidlərin xatirələri, o cümlədən dərc olunmamış sənədlər (fars). Tehran: اوحدی. 2006. səh. 788. ISBN 9789648234404.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan:Tehran - Bakı - Moskva arasında (PDF) (az.). Bakı: Diplomat nəşriyyatı. 1998. səh. 324. 2024-12-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-28.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-28.
- Həsənov, Həsən. Cənubi Azərbaycanda Milli Demokratik hərəkat (1941-1946-cı illər) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2004. səh. 204.
- Həsənov, Həsən. Иранский дневник (1944-1946 гг.) (rus). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2007. səh. 576. ISBN 5-8066-1706-8.
- İbrahimov, Mirzə. O демократическом движении в Южном Азербайджане (rus). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1948. səh. 48.
- Qəribli, İslam. Ədəbiyyat sərhəd tanımır (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2014. səh. 262.
- Məmmədov, Adıgözəl. Досье расстрелянного руководителя Азербайджана - М.Д. Багиров (PDF) (rus). Bakı: “CBS PP". 2019. səh. 384. ISBN 978-9952-524-26-0.
- Pişəvəri, Seyid Cəfər. Xatirələr (1941-1945) (az.). Bakı: Azərbaycan Demokrat Firqəsinin nəşri. 2005. səh. 394.
- Şəmidə, Əli. İranda fəhlə və həmkarlar hərəkatı (1941-1946) (az.). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı. 1961. səh. 181.