Qubalılar məscidi — XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Bakının Bayır şəhər adlanan ərazisində mövcud olmuş məhəllə məscidlərindən biri. Məscidin adı bir sıra ədəbi, publisistik və bioqrafik mənbələrdə çəkilir. Sovet dövründə dini obyektlərə qarşı aparılan siyasət nəticəsində məscidin fəaliyyəti dayandırılmış, sonradan isə sökülüb.
Mövcud mənbələrə görə, Qubalılar məscidi XX əsrin əvvəllərinə qədər fəaliyyət göstərmiş və əsasən Bayır şəhər ərazisinin sakinlərinə xidmət etmişdir. Məscidin adı xüsusilə din xadimi Şeyx Qəni Axund Badkubeyinin fəaliyyəti ilə bağlı mənbələrdə qeyd olunur. [1] Bildirilir ki, o, 1915-ci ildə Bakıya qayıtdıqdan sonra Mirməhəmməd Kərim Bakuvi tərəfindən Bayır şəhərdə yerləşən Qubalılar məscidinə axund təyin edilmişdir.[2]
Məscidin adı həmçinin Azərbaycan ziyalılarının həyat və fəaliyyətinə dair yazılarda da çəkilir.
Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanda dini obyektlərin bağlanması, onların klub, anbar və uşaq bağçası kimi dünyəvi məqsədlərlə istifadə olunması geniş yayılmışdı. Yazıçı Həsən Abbaszadənin "Burulğanlar" romanında Qubalılar məscidinin uşaq bağçası tikintisi məqsədilə söküldüyü qeyd olunur.[3] Əsərdə bu hadisə sovet ideologiyasının dinə münasibətinin və xalqın mənəvi dəyərlərinin tapdanmasının simvolu kimi təqdim edilir.[4]
Ədəbi mənbədə təsvir olunan bu hadisə sovet dövründə Bakıda bir çox məhəllə məscidlərinin oxşar aqibət yaşaması ilə ümumi tarixi kontekstə uyğun gəlir.
“Qubalılar” adının məscidin yerləşdiyi məhəllədə Quba bölgəsindən olan sakinlərin məskunlaşması ilə əlaqəli olduğu ehtimal edilir. XX əsrin əvvəllərində Bakıda məhəllə məscidlərinin tez-tez həmin ərazidə yaşayan icmaların adı ilə qeyri-rəsmi şəkildə adlandırılması geniş yayılmışdı. Lakin məscidin adının mənşəyi ilə bağlı arxiv sənədləri günümüzədək aşkar edilməmişdir.
“Molla Nəsrəddin” jurnalının 1925-26-cı il tarixli saylarında maştağalı Şeyx Hüseyn, bakılı Şeyx Qəni ağa, salyanlı Mir Əşrəf ağanın və başqa alimlərin Nəcəf, Kərbəla şəhərləri ilə rabitəsi tənqid edilir. Hətta jurnalın 1926-cı il mart tarixli 12-ci sayında Şeyx Qəninin Ramazan ayı ilə bağlı Nəcəf alimlərinin rəyini öyrənmək cəhdi karikatura vasitəsi ilə məsxərəyə qoyulub. Karikaturada radio aparatı vasitəsi ilə rabitə qurmağa çalışan alim təsvir edilib və bu sözlər yazılıb: “Qubalılar məscidində Şeyx Qəni təzə tikdirdiyi radio ilə ramazan ayında kəmyek olub-olmadığını xəbər alır”.[5]
Qubalılar məscidi aşağıdakı mənbələrdə qeyd olunur:
Şeyx Qəni Axund Badkubeyinin bioqrafiyasına dair publisistik və elmi məqalələrdə Bayır şəhərdə yerləşən məscid kimi ;
Həsən Abbaszadənin sovet dövründə dini məkanların taleyini əks etdirən bədii əsərində .
Qubalılar məscidi Bakının Bayır şəhər hissəsində mövcud olmuş məhəllə məscidlərinin tipik nümunəsi hesab olunur. Onun tarixi Azərbaycan cəmiyyətində dini həyatın sovet dövründə üzləşdiyi məhdudiyyətləri və mədəni irsin itkilərini anlamaq baxımından əhəmiyyətlidir.
- ↑ Dilqəm Əhməd. "İki professorun məktublaşmaları". Ədəbiyyat qəzeti. 20 noyabr 2024. İstifadə tarixi: 19 dekabr 2025.
- ↑ "Şeyx Qəni Axund Badkubeyi". "İslam həqiqətləri" qəzeti / visiontv.az (az.). 29 iyul 2008. İstifadə tarixi: 20 dekabr 2025.
- ↑ H.Abbaszadə. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə, II cild. Bakı, Şərq-qərb, 2006, 392 səh., səh. 193-194
- ↑ Heydərova Aygün Eyyub qızı. Hüseyn Abbaszadənin “Burulğanlar” romanında ictimai-siyasi problemlərin bədii əksi. Doktorantların və Gənc Tədqiqatçıların XXIII Respublika Elmi Konfransının Materialları: 2 cilddə, II c. AMİU – 2019. səh. 93
- ↑ Natiq Rəhimov. "Azərbaycanla müqəddəs məkanların əlaqələr tarixinə bir baxış". islam.az (az.). 18 may 2021. İstifadə tarixi: 19 dekabr 2025.