Quba xanlığı və Rusiya imperiyası arasında diplomatik gərginlik (1775–1776)

1775-ci ilin payızında rus taciri Yemelyan Skvortsova məxsus, dəyəri 700 min rubla qədər olan və yükü xam ipək və ipək parçalardan ibarət olan gəmi Samurçayın mənsəbi yaxınlığında qəzaya uğradı. Gəmidə Həştərxan, Quba, Dərbənd, Bakı, İsfahan, Tula, Gilan, tatar və hind tacirlərinin malları vardı. Fətəli xan general de Medemə cavab məktubunda gəminin dalğalar tərəfindən dörd hissəyə bölündüyünü və bütün malların tamamilə batdığını bildirsədə, dərhal hadisə yerinə axtarış heyəti göndərmiş, nəticədə ərazidə yaşayan əhalidən 25 min rubl dəyərində mal (ehtimal olunur ki, oğurlanmış mallar) toplanılaraq Rusiya tərəfinə (Qızılyara) göndərildi.^[1] Qraf Panin 10 mart 1776-cı il tarixli məktubunda Fətəli xanın bu hərəkətini yüksək qiymətləndirmiş və təşəkkürünü bildirmişdi.^[2] Digər versiyaya görə, Fətəli xan oğurlanmış malların toplanması üçün tədbirlər gördü və buna qismən nail oldu. O, yükün bir hissəsini de Medemə göndərdi, lakin digər hissəni qaytarmadı.^[3]

Bir müddət sonra vəziyyət kəskin dəyişdi. Fətəli xanın daxili və xarici düşmənləri, o cümlədən erməni tacirlər arasında (Skvortsovun gəmisindəki malların böyük hissəsi ermənilərə məxsus idi) şayiələr yayıldı. İddia edilirdi ki, gəmi qəzası nəticəsində itmiş mallar Quba məmurlarının iştirakı ilə yerli əhali tərəfindən talan edilmiş, hətta xilas olan sərnişinlər öldürülmüşdür. Məsələni araşdırmaq üçün Həştərxan quberniya dəftərxanasından mayor Mirzəbəy Vahanov və erməni Minas Diqliyansov Qubaya ezam edildi. Vahanov yalan məlumatlara (Dərbənd tacirlərinin şahidliklərinə) əsaslanaraq Fətəli xanı malları mənimsəməkdə ittiham etdi və onun cəzalandırılmasını tələb etdi. Fətəli xan ittihamlara cavab olaraq 20 may 1776-cı ildə general de Medemə yazdığı raportda evində və bütün mülklərində axtarış aparılmasına razı olduğunu bildirsə də,^[4] Vahanov və əlaqəli şəxslər xanın təqsirli olduğunu israr etməyə davam etdilər.^[5]

Gərginlik iki tərəf arasında birbaşa zorakılıq və hərbi təhdidlərə gətirib çıxardı. Dərbənddəki rus hərbi dəstəsinin komandiri mayor İ. Kridner malları toplayan Quba məmurunu camaat arasında döydü və Fətəli xanı təhqir etdi.^[4] Qafqaz Komandanı General de Medem hədələyici və təhqiramiz məktub göndərərək Fətəli xanın nümayəndələrini cəzalandırdı. De Medem Quba xanının Rusiyadan qayıdan səfiri Mirzə bəy Fərhadbəyovu və digər elçisi Hacı bəyi Qızılyarda altı ay müddətinə girov saxladı,^[6][7] hansı ki bu müasir hüquqda 1969-cu il Xüsusi Missiyalar haqqında Vyana Konvensiyasının Xüsusi Missiyaların Toxunulmazlığı prinsipini kobud şəkildə pozmağa bərabərdir.^[8] Girov götürməyə cavab olaraq Fətəli xan rus hakimiyyət orqanlarının qaçmış kəndlilərin geri qaytarılması tələbini rədd etdi və qarşılıqlı addım atılacağını bildirdi. Fətəli xan həmçinin Dərbənddəki rus hərbi dəstəsinin komandirinin qaçmış 8 kəndlinin geri qaytarılması xahişini rədd edib bildirdi ki, əgər ruslar onun qaçmış kəndlilərini geri verməsələr, o, heç kəsi qaytarmayacaqdır.^[9] Fətəli xanın tədbirləri çərçivəsində, Qaytaq usmisi və Tabasaran qazısına yaxın olduğu deyilən erməni taciri Petros İvanov da hədəf alınmışdır. Məlumatlara görə, Fətəli xan Petrosu öldürülməsi məqsədilə öz yanına çağırmış, lakin tacir çağırıldığı yerə getməyərək canını qurtarmışdır. Buna cavab olaraq, Fətəli xan, Petros İvanovun 14 707 rubl dəyərindəki dükan və mallarını, 23 607 rublluq evini, iki bağını, beş zəmisini və əkin yerlərini müsadirə etmişdir. Bu inzibati cəza hadisəsi xanın təkcə diplomatik rəqiblərinə qarşı deyil, həm də Rusiya ilə əlaqəli və ya ona loyal olan tacirlərə qarşı qətiyyətli mövqeyini əks etdirir. Eyni zamanda, Petros İvanov özü gəmi qəzası zamanı bir deyil, üç gəminin qarət edildiyini iddia edərək gərginliyi daha da artırırdı.^[6]

General de Medem və Qafqaz komandanlığı Fətəli xanı və hətta Bakı xanını cəzalandırmaq üçün əlavə hərbi qüvvə və artilleriya göndərilməsini təklif etdi. Lakin bu təklif Xarici İşlər Kollegiyasının iclasında müzakirə edilsə də, II Yekaterina tərəfindən rədd edildi. Çariça silahlı güc nümayişinin Rusiyanın siyasəti ilə düz gəlmədiyini və arzuolunmaz hadisələrə səbəb ola biləcəyini deyərək hərbi müdaxiləyə icazə vermədi.^[10]

Fətəli xan Qafqazdakı rus komandanlığının ona yazışmağa imkan vermədiyini görərək, gizli yollarla II Yekaterinanın özünə məktublar göndərdi. O, de Medemin kobud hərəkətlərindən giley-güzar edərək, 3-5 batman ipək üçün özünü biabır edəcək qədər alçaq və tamahkar olmadığını bildirdi.^[11]

Rus hökuməti Fətəli xanın haqsız yerə ittiham olunduğunu anladı. 15 dekabr 1776-cı il tarixli buyruğu ilə II Yekaterina de Medemdən "əndazədən çıxmamağı" və girov saxlanılan iki elçini dərhal Qubaya buraxmağı tələb etdi.^[12] Tezliklə, 1777-ci ildə General de Medem vəzifəsindən azad edildi və yerinə General Yakobi təyin olundu.^[13] Hətta de Medem sonradan Paninə yazdığı məktubda Fətəli xanla münaqişədə özünün də günahkar olduğunu etiraf etmişdi.^[14]

Bu hadisə Rusiya–Quba münasibətlərində ciddi bir sınaq olsa da, mərkəzi rus hakimiyyətinin müdaxiləsi ilə böyük hərbi münaqişəyə çevrilməsinin qarşısı alındı.

• Mustafazadə, Tofiq. Quba xanlığı (PDF) (az.). Bakı: Elm. 2005. 480.
• Fazil, Şahin. Mahmudov, Yaqub; Mustafazadə, Tofiq (redaktorlar ). Quba tarixi (az.). Bakı: "TEAS Press Nəşriyyat evi". 2016. səh. 700.
• Левиатов, В. Н. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. Баку: Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР. 1948. səh. 227.