Quşların miqrasiyası

Avropa və Asiya quşlarının miqrasiyasının iki əsas istiqaməti var: yazda cənubi-qərbdən şimalı-şərqə, payızda isə bunun əksinə olan miqrasiya. Ümumi istiqamət cənubdan-şimala və onun əksinədir. Qərbi Avropada nəsil verib, qışlamaq üçün Afrikaya köçən quşlar payızda düz cənuba istiqamət alıb uçurlar^[1]. Yaz-yayda Azərbaycan ərazisində havada cücülər çox olur, payızda soyuqlar düşəndə isə azalır. Bu vaxt qaranquş kimi quşlar qida tapmır. Ona görə də ilin qiş mövsümündə havada bol cücə olan Afrikaya köçməli olurlar. Ətraf mühitdə temperaturun dəyişməsi quşların qida bazasına və birbaşa özünə təsir edir. Havalara soyuduqda cücülər yox olur, quşun oksigenə tələbi üç dəfə çoxalır; onun bədənindən ətrafa yayılan istilik də üç dəfə çoxalır. Qışda günün gödəlməsi də quşun özünü qida ilə təmin etməsini çətinləşdirir. Ona görə bir sıra quşlar isti ölkələrə köçür. Soyuq yerdə qalan quşlar qidasını dəyişir, lələkləri sıxlaşır və uzanır, örtülü yerlərə sığınır, bir-birinə sıxlaşıb gecələyir, maddələr mübadiləsi zəifləyir, piy ehtiyatından istifadə edir, qida tapmağı və vaxtdan istifadəni səmərəli etmək üçün sürülər əmələ gətirir^[1]. Reproduksiya yerini dəyişən quşların hamısına köçəri quş demək olmaz. Onların çoxu məhəlli köçmələr edir, yəni qida bazası azalmış quş yaşama regionunu dəyişir. Məhəlli yerdəyişmələr yayın ortasından yaza qədər davam edir, özü də əsasən qida tapmaq üçündür. Əsl köçəri quşların reproduksiya vilayəti onun qışlama yerindən çox uzaq olur, hətta ayrı-ayrı qitələrdə yerləşir ( bir sıra qaz, ördək, cüllüt, durna, leylək, qaranquş, sarıköynək, bülbül və s.). Bunlar özləri də iki qrupa ayrılır: zəif miqrantlar, güclü miqrantlar. Birincilər başqa qitəyə köçmür, fərdlərinin müəyyən qədəri reproduksiya regionunda qalır. Güclü miqrantlar reproduksiya yerindəki şəraiti tapana qədər köçüb uzaqlaşırlar. Quşların miqrasiyasına metereoloji şərait təsir edir. Bəzi quşlar köçmə vaxtında hipotermiya qabiliyyətindən (aclıq yuxusu) istifadə edir. Məsələn, qaranquş, uzunqanad və s. quşlar köçərkən pis hava ilə rastlaşanda miqrasiyanı bir neçə günlük dayandırır, mağaraya, evlərin çardağı altına və bu kimi örtülü yerlərə toplaşıb elə bil qış yuxusuna gedirlər. Lakin onların bu vəziyyəti geriyə dönən prosesdir: hava yaxşılaşan kimi yenə də fəal olurlar.

Bəzi quşlar gecə, bəziləri gündüz, bəziləri isə gecə və gündüz miqrasiya edir^[2]. Gündüz miqrasiya edənlər əsasən iri quşlardır (durna, leylək, flaminqo). Lakin bəzi xırda quşlar da gündüz köçürlər: vələmirquşu, turağay, qaratoyuq, qaranquş, uzunqanad və s. Bunlar tez-tez dayabıb qidalanır, gecələyir və dincəlir. Gecə və gündüz tədricən miqrasiya edənlər çox deyil: sığırçın, bəzi ördək, cüllüt və s. Bir sıra quşlar gecə miqrasiya edir: cücüyeyən xırda quşlar, bir sıra dənyeyənlər, bataqlıq quşları və s. Bunlar gündüz qidalanır və dincəlir^[2]. Gecə miqrasiya edən quşlar özlərini yırtıcılardan yaxşı qoruya bilir. Quşların miqrasiyasının dəniz səviyyəsindən hündürlüyü müxtəlifdir. Çox hündürdə (5000–6000 m) miqrasiya edən quş azdır: bəzi qazlar, cüllütlər, odquyruq və s. Radiolakatorlardan müşahidə aparmaqla müəyyən edilib ki, okean üzərindən miqrasiya edən quşlar adətən 450–750 m hündürlükdə uçurlar. Quru sahədə xırda quşlar 100 m-dən alçaqda uçurlar. Pis hava şəraitində daha da alçaqdan miqrasiya edirlər. Belə halda quşlar yerin topoqrafiyasından istifadə edirlər. Quşların uçma sürəti müxtəlifdir^[3]. Ördəklər saatda 90, cüllütlər-70, xırda quşlar-50 km sürətlə uçur. Lakin miqrasiya edən quşlar uçma sürətindən tam istifadə edə bilmirlər. Məsələn, 2000 km məsafəni 30 saata uça bilən quş əslində 50 günə uçur. Əsl miqrantların uçma sürəti sutkada 200 km, zəif miqrantlarınkı isə 100 km-dir. Birincilər dəniz, dağ və səhra üzərindən 2000–3000 m məsafəni birbaşa uça bilir. Gecə miqrasiya edən quşların sürəti gündüz köçənlərə nisbətən çoxdur^[3]. Quşların miqrasiyasının ümumi məsafəsi məhəlli yerdəyişmə üçün 7–8 km-dən 60–70 km-ə qədər, regional köçərilər üçün 600–700 km-ə qədər, əsl miqrantlar üçün isə 10000–15000 km-ə qədərdir. Quşların köçmə istiqaməti onların qışladığı zonadan asılıdır. Əsl köçəri quşlar qar örtüyü olmayan zonada, məhəlli yerdəyişmə edənlər soyuq zonada, zəif miqrantlar isə mülayim zonada qışlayırlar.

• Mustafayev Q.T.,Məhərrəmova N.A. Ornitologiya. Bakı: "Çaşıoğlu", 2005; səh 19-24

1. ↑ ^{1 2} "Arxivlənmiş surət". 2021-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-26.
2. ↑ ^{1 2} "Arxivlənmiş surət". 2022-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-26.
3. ↑ ^{1 2} "Arxivlənmiş surət". 2021-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-26.