Qoşa minarəli mədrəsə (Ərzurum)

Rum sultanı I Əlaəddin Keyqubadın qızı Xüdavənd Xatun göstərişilə Qoşa minarəli mədrəsənin inşasına 1253-cü ildə başlanıldığı qeyd olunur.^[2] Onun şərəfinə Xatuniyyə mədrəsəsi də adlandırılan tikilinin 1291-ci ildə hazır edildiyi ehtimal olunur.^[3] Lakin nə mədrəsə, nə də türbəsi üzərində inşa tarixi qeyd olunan kitabə aşkar olunmadığına görə dəqiq inşa tarixi məlum deyil.^[4]

Mədrəsənin və daxilində yerləşən türbənin giriş qapıları, o cümlədən, mədrəsənin memarlığındakı digər qiymətli parçalar Ərzurumun 1878-ci ildə ruslar tərəfindən işğalı dövründə oğurlanaraq Rusiyaya aparılmışdır.^[4] Xüsusən, türbənin yuxarı mərtəbəsinin giriş qapısının yan divarlarının zədələnməsi mədrəsəyə böyük ziyan dəydiyinin göstəricisidir. Bundan əlavə, türbənin yuxarı mərtəbəsində tavandan asılmış sərt mərmər zəncir də çıxarılmışdır. Yalnız yuxarı tavan halqası hələ də yerindədir. Buradan qəsb olunan kaşı və oyma daş motivlər Ermitaj muzeyində nümayiş etdirilir.^[2]

Bölgədə mütəmadi baş verən zəlzələr və digər amillər zaman keçdikcə abidədə öz izlərini qoymuşdur.

Mədrəsəni XVII əsrdə Osmanlı sultanı IV Murad geniş şəkildə təmir etdirmişdir.^[3] Daha sonralar baş vermiş torpaq sürüşmələri və səth eroziyaları ilə bağlı olaraq 2011-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyəti tərəfindən dövlət ianələri ilə abidədə əsaslı bərpa işlərinə başlanılmışdır.^[4]

Mədrəsə Ərzurumun mərkəzində, Ərzurum Ulu Məscidinin yanındakı sahədə, Ərzurum qalası və Saat qülləsi ilə üzbəüz yerləşir.

Mədrəsə 1824 m² (38x48 m) ərazidə inşa edilmişdir.^[3] Abidənin adı hər birinin hündürlüyü 26 metr olan və rəngli kaşılarla bəzədilmiş qoşa minarəsi ilə bağlıdır. Həyəti, 2 mərtəbəsi, 4 eyvanı, 37 otağı və məscidi var.^[2] Anadoluda açıq həyəti olan mədrəsələrin ən böyük nümunəsidir. Həmçinin Ərzurumdakı ən böyük türbə də mədrəsənin daxilindədir.

Mədrəsənin memarlığında həndəsi ornamentlərə geniş yer verilib. Onlara daha çox həyətdəki sütun millərində, tələbə otaqlarının qapı qəliblərində, eyvanların ön fasadlarında rast gəlinir.

Şimal fasaddakı portalın qarşısında fəvvarə taxçaları və iki yarımdairəvi dayaq vardır. Portalı əhatə edən qalın qəliblənmiş panellərin içərisində "əjdaha", "həyat ağacı" və "qartal" motivləri də əks olunmuşdur. Portalın hər iki tərəfində dörd relyef vardır. Sağda ikibaşlı qartal paneli var. Həyat ağacı və qartal motivlərinin tək Rum sultanlığının gerbini deyil, həmçinin Orta Asiya və Türk inancları çərçivəsində güc və ölümsüzlüyü ifadə etdiyi düşünülür. Portalda, həyət sütunlarını birləşdirən tağların səthlərində, günbəzin daxili hissəsində bitki naxışları vardır.

Portalın hər iki tərəfindən yüksələn 16 yivli, silindrik minarələr kərpic və firuzəyi rəngli mozaik kirəmitlərlə bəzədilib. Minarələrdə "Allah", "Məhəmməd" və "ilk dörd böyük xəlifənin" adları da həkk olunmuşdur.^[2]

Portaldan həyətə daxil olunur. Dörd tərəfdən eyvanla əhatə olunmuş həyətin ölçüləri 26x10 m-dir.

Girişin qərbində yerləşən kvadrat formasındakı yer bir vaxtlar məscid kimi istifadə olunub.

İkimərtəbəli mədrəsənin birinci mərtəbəsində 19, ikinci mərtəbədə 18 otaq var. Birinci mərtəbənin eyvanları qalın sütunlar üzərində oturur. Sütunların əksəriyyəti silindrik, dördü isə səkkizguşəli gövdəyə malikdir. Otaqlar çəlləkşəkilli tağlarla örtülmüşdür.^[3] Mədrəsənin ikinci mərtəbəsi dörd eyvan arasında dörd müstəqil qrup şəklində tərtib edilmişdir; Birinci mərtəbəyə enmədən başqa bölməyə keçmək mümkün deyil. İkinci mərtəbədəki hücrələr (otaqlar) aşağı mərtəbədəkilər kimi düzbucaqlıdır. Onlar çınqıl daşlardan düzəldilib, çəllək formalı tağlarla örtülmüşdür. Aşağı mərtəbədəki qapıların yuxarı hissələrindəki müxtəlif formalar yuxarı mərtəbədəki qapılarda yoxdur.

•  
  Qoşa minarəli mədrəsənin xaricdən görünüşü
•  
  Mədrəsənin həyətin daxilindən görünüşü
•  
  Mədrəsə divarındakı ornamen və işləmələr
•  
  Mədrəsə divarındakı ornamen və işləmələr
•  
  Mədrəsə divarındakı ornamen və işləmələr