Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinQidalanma — canlılığın tələblərini yerinə yetirmək üçün zəruri olan maddələrin cansız mühitdən əldə olunması fəaliyyətinə verilən ad.
Orqanizmlər qidalanma formalarına görə iki yerə ayrılırlar:
- Avtotrof canlılar (öz-özünü qidalandıranlar)
- Heterotrof canlılar (başqa orqanizmlərlə qidalananlar)
Bu bölgüdə əsas meyar, canlının həyatını davam etdirmək, başqa sözlə, metabolik fəaliyyətlərini davam etdirmək üçün zəruri olan enerjinin mənbəyidir. Avtotrof canlılar bu enerjini təbii mühitdən alırlar, heterotrof canlılar isə digər canlıların biokütləsində yığılmış enerjidən istifadə edirlər.
Maddələr mübadiləsi üçün tələb olunan enerji orqanizm baxımından qida hesab olunur. Buna görə də avtotrof orqanizmlər özləri öz qidasını istehsal edə bilən orqanizmlərdir. Heterotrof orqanizmlər isə başqa canlılarla "qidalanaraq" mövcudluqlarını təmin edirlər.
Canlıların qidalanma formaları baxımından avtotrof və heterotrof olaraq bölünməsi, onların istifadə etdikləri karbon mənbəyi ilə də müəyyənləşir. Avtotrof orqanizmlər metabolizma üçün lazım olan karbonu atmosferdəki karbon qazından əldə edirlər. Heterotrof orqanizmlər isə bu karbonu digər canlıların biokütləsindən əldə edirlər. Beləliklə, ekosistemdə iştirak edən canlılar karbon dövranında müxtəlif rollara malikdirlər.
Öz qidalarını özləri sintez edən, su (H₂O), karbon qazı (CO₂) və qeyri-üzvi duzlardan üzvi birləşmələr, əsasən qlükoza əmələ gətirən və enerjini bu üzvi birləşmələrdə yığan orqanizmlərdir. Bitkilər və yosunlar günəş işığından istifadə edərək qidalarını özləri istehsal edirlər.
Avtotroflar iki qrupa bölünür:
- Fotosintetik avtotroflar (fotoavtotroflar) — biokimyəvi proseslər üçün zəruri olan enerjini günəş şüalarından fotosintez vasitəsilə əldə edən orqanizmlər.
Məsələn: yaşıl və bənövşəyi bakteriyalar.
- Xemosintetik avtotroflar (xemoavtotroflar) — özləri üçün lazım olan enerjini ammonyak (NH₃), hidrogen-sulfid qazı (H₂S) kimi müəyyən qeyri-üzvi maddələri oksidləşdirərək, kimyəvi yolla (xemosintez vasitəsilə) təmin edən orqanizmlərdir.
Məsələn: nitrit, nitrat və dəmir bakteriyaları.
Qidalarını ölü və ya canlı digər orqanizmlərin biokütləsindən əldə edən canlılar. Bütün heyvan və göbələk növləri, həmçinin bir çox bakteriya növü bu qrupa daxildir.
Heterotrof orqanizmlər qəbul etdikləri qida növünə görə üç yerə ayrılır:
- Herbivorlar — bitkilərlə qidalanan orqanizmlər. Məsələn: gövşəyən məməlilər, gəmiricilər, bəzi həşəratlar.
- Karnivorlar — heyvani qidalarla qidalanan orqanizmlər. Məsələn: pişiklər, bir çox dəniz heyvanı və digər ətyeyənlər.
- Omnivorlar — həm bitki, həm də heyvani qidalarla qidalanan canlılardır. Məsələn: insan, ev siçanı, ayı, donuz.
Heterotrof qidalanma formaları isə üç tipə ayrılır:
- Holozoik qidalanma — üzvi qida maddələrini bərk halda qəbul edən, digər canlı orqanizmi bütöv və ya parça halında udaraq, sonra isə onları həzm edib mənimsəyən orqanizmlərə xasdır. Belə orqanizmlər qida axtarışında daim hərəkətdə olurlar.
- Saprozoik qidalanma — həll olunmuş üzvi maddələri birbaşa hüceyrə membranı vasitəsilə soraraq qidalanma. Bu orqanizmlər qidaları bərk halda qəbul edə bilmirlər, çürüməkdə olan bitki və heyvanlardan faydalanırlar. Maya və kif göbələkləri, bəzi təkhüceyrəlilər və bakteriyaların çoxu bu qrupa daxildir (bax: fermentasiya).
- Parazit qidalanma — hər hansı bir canlının "sahib" adlanan digər orqanizmin üzərində və ya daxilində yaşayaraq onun hesabına qidalanması. Parazit orqanizmlər qidalarını həm bərk halda qəbul edə, həm də sahib orqanizmin toxuma və ya bədən mayesindəki üzvi maddələri sorma yolu ilə mənimsəyə bilərlər. Müxtəlif qurdlar, viruslar, göbələklər və bəzi bakteriyalar bu qrupa daxildir.
Qida — orqanizmlərin metabolizm prosesləri üçün zəruri olan maddədir. Qidalar əsasən üç əsas qrupa bölünür:
- Yağlar
- Karbohidratlar
- Zülallar (proteinlər)
Qidalanma təbabəti qidalanma vərdişlərinin dəyişdirilməsinə və əlavə olaraq ağızdan qəbul edilən vitamin və mineral dəstəklərinə əsaslanan tibbi yanaşmadır.
Adətən həblər və ya sirop formasında tətbiq olunur.
Canlı bir orqanizmin normal fəaliyyət göstərə bilməsi üçün çoxsaylı vitaminlər (A-dan E-yə qədər hərflərlə ifadə olunur) və minerallar (sink, maqnezium, xrom və s.) qəbul etməsi vacibdir. Vitamin və mineral çatışmazlığı müxtəlif xəstəliklərə səbəb olur. Bu hal ilk dəfə 1753-cü ildə dəniz qüvvələrində həkim işləyən Ceyms Lind tərəfindən müşahidə edilmişdir. Lind uzun səfərlərə çıxan və təzə tərəvəz və meyvə yeyə bilməyən dənizçilərdə sinqa xəstəliyinin yarandığını müəyyən etmiş, onların rasionuna limonat əlavə edilməsinin isə bu xəstəliyin qarşısını aldığını göstərmişdir.
Hər bir şəxsin fərdi qidalanma tələbatı mövcuddur. Bir insan üçün kifayət qədər və uyğun hesab edilən qidalanma forması və qəbul miqdarı, digər bir insan üçün uyğun olmaya bilər.
- Andrews, John H. Comparative Ecology of Microorganisms and Macroorganisms (2nd). New York: Springer Science+Business Media. 2017. ISBN 978-1-4939-6897-8.
- Callahan, Alice; Leonard, Heather; Powell, Tamberly. Nutrition: Science and Everyday Application. Pressbooks. 2022.
- Mann, Jim; Truswell, A. Stewart, redaktorlar Essentials of Human Nutrition (4th). Oxford: Oxford University Press. 2012. ISBN 978-0-19-956634-1.
- Mengel, Konrad; Kirkby, Ernest A.; Kosegarten, Harald; Appel, Thomas, redaktorlar Principles of Plant Nutrition (5th). New York: Springer Science+Business Media. 2001. doi:10.1007/978-94-010-1009-2. ISBN 978-94-010-1009-2.
- Simpson, Stephen J.; Raubenheimer, David. The Nature of Nutrition: A Unifying Framework from Animal Adaptation to Human Obesity. Princeton: Princeton University Press. 2012. ISBN 978-1-4008-4280-3.
- Wu, Guoyao. Principles of Animal Nutrition. Boca Raton: CRC Press. 2017. ISBN 978-1-351-64637-6.