Qiblə məscidi

Bu düzbucaqlı formada olan tikiliyə, "Ömər məscidi" olmaqla yanaşı, ona "əl-Cami", "əl-Muğətta" (örtülü bina), "əl-Məksuf" (damlı bina), "Cümə Məscidi", "Cami", "Beytül-məqdis", "əl-Əqsə məscidi" və "Qiblə məscidi" kimi çoxsaylı adlar verilmişdir. Lakin daha sonrakı dövrlərdə bu tikiliyə bütün kompleks üçün "əl-Hərəm" adı verildikdən sonra, "Məscidi-Əqsa" olaraq adlandırılmağa başlanmışdır. Bu vəziyyət Məmlük dövrünün sonunda və Osmanlı dövrünün əvvəllərində Müciruddin əl-Hənbəli tərəfindən qeydə alınmış və belə demişdir:

"Xalqın bildiyi odur ki, əl-Əqsa, minbəri və böyük mihrabı olan Qiblə istiqamətindəki Məscidin önündə tikilmiş binadır. Lakin həqiqət budur ki, əl-Əqsa adı [əntiq] divarlarla əhatələnmiş bütün Məscidi və onun içində olan hər şeyi ifadə edir. (…) Məscidin ön tərəfində yerləşən bu tikili, Qübbətüs-Səxrə və portiklər kimi digər tikililərlə birlikdə sonradan inşa olunmuşdur və əl-Əqsa məscidi adı ilə işarə olunan şey, bu divarların içindəki hər bir şeydir."^[1]

Qiblə məscidinin inşasına əməvi xəlifəsi Əbdülməlik ibn Mərvanın əmri ilə başlanılmışdır.^[2] Mərmər fasadını və mozaika əlavələrini isə Vəlid ibn Mərvan tamamlatmışdır. Məscid, "Məscidi-Əqsa"nın cənubunda, Qiblə istiqamətində yerləşir. "Qiblə" adını da bu səbəbdən almışdır. Məscid, 7 şaquli və 7 üfüqi portikdən ibarətdir. Orta portik "Səlahəddin mehrabı" və "Nurəddin minbəri" səviyyəsində sona çatır. Portiklərin üzərində isə qurğuşun örtüklü gümbəz vardır.

Çoxsaylı zəlzələlər səbəbilə binanın bərpasına və yenidən inşasına ehtiyac duyulmuşdur. Bu inşa proseslərini əks etdirən qeydləri mövcuddur. Binada erkən Abbasilər dövründə – Əbu Cəfər əl-Mənsurun hakimiyyəti dövründə (155/771) və ardınca Abbasi xəlifəsi əl-Mehdi dövründə (164/780) yenidənqurma işləri həyata keçirilmişdir. Həmin bərpa və inşa işlərinə geniş mərkəzi nef hissəsinin yaradılması, binanın şimal istiqamətində 19 metr uzadılması, eləcə də tikilini daşıyan bir qübbə və tağların inşası daxil idi. Ümumilikdə, mərkəzi nefin hər iki tərəfində yeddi dəhliz olmaqla cəmi on beş dəhliz və bir bazar (69,2 m x 102,8 m) yerləşirdi. Lakin bu gün yalnız hər iki tərəfdə üç sıra tağ (təxminən 50 m x 80 m ölçüdə) qalmışdır. Fatimilər dövründə baş verən digər bir zəlzələdən sonra bina, Fatimi xəlifəsi əl-Zahir dövründə, 425/1033-cü ildə yenidən inşa edilmişdir. Tikilinin daxilində Artuqlular kimi sonrakı dövrlərə aid kitabələrdə də çoxsaylı əlavə və bərpa işlərinin izlərinə rast gəlinir.^[1]

Həm yerli istifadəyə, həm də kilsəyə çevrilməsi baxımından binanın funksiyasında böyük bir dəyişiklik, səlibçilər dövründə baş vermişdir. Bu dövrdə bina əvvəlcə kral sarayı kimi istifadə olunmuş, 1119-cu ildən sonra isə Tampliyer (Məbəd Cəngavərləri) ordeninin komanda mərkəzi kimi xidmət etmişdir. Onlar tikilini yaşayış sahəsi, monastr, kilsə, anbar və digər məqsədlərə ayırmaq üçün içərisində çoxsaylı arakəsmə divarları ucaltdılar. Bundan əlavə, binanı şərqə və qərbə doğru uzanan girinti şəklində genişləndirmək üçün nəhəng tonozlu qalereyalar inşa etdilər ki, onların bir hissəsi bu günə qədər gəlib çatmışdır.

Bütün bu dəyişikliklər, 1187-ci ildə şəhəri azad etdikdən sonra Səlahəddin Əyyubi tərəfindən ləğv olunaraq, bina yenidən məscid funksiyasına qaytarılmışdır. Bu məqsədlə Səlahəddin tikilinin içindəki divarları sökmüş, təmizləmiş və onu əvvəlki ihtişamına qaytarmışdır. Həmçinin mihrabı yenidən inşa etmiş və onun adı bu günə qədər həmin mihrab üzərində qorunub saxlanılmışdır. Salahəddin, Nureddin Zənginin məşhur minbərini də Hələbdən gətirərək mihrabın yanına yerləşdirmişdir.

746/1345-ci ildə Məmlük dövründə edilən dəyişikliklərdən bu yana, tikili əsaslı struktur dəyişikliyi yaşamamışdır. Lakin XX əsrin əvvəllərində baş vermiş başqa bir zəlzələdən sonra, memar Kəmaləddin tərəfindən binanın Osmanlı məscidi üslubunda, böyük mərkəzi qübbəyə malik şəkildə yenidən inşası təklif edilmişdi. Lakin onun bu planları həyata keçirilməmiş, əvəzində bina daha qədim formasında təmir olunmuşdur.^[1]

1. ↑ ^{1 2 3} "Kıble Mescidi/Ömer Mescidi". 18.04.2025 tarixində arxivləşdirilib.
2. ↑ "Kıble Mescidi". 18.04.2025 tarixində arxivləşdirilib.