Qeysanilər

Muxtar ibn Əbu Übeydə Səqəfi hicri-qəməri 1-ci ildə Taifdə dünyaya göz açıb, 67-ci ildə Kufədə öldürülüb. Muxtar Aşuradan sonra 4-cü qiyamın rəhbəri olub. Kərbəla hadisəsindən 5 il sonra qiyam qaldırıb və Əhli-beyt qatillərinin çoxunu öldürüb. 18 ay hakimiyyətdə olub. Atası Əbu Übeydə Səqəfi, anası Dumədir.

Muxtarın barəsində hədis kitablarında gələn rəvayətlər iki qisimdir: bəzi rəvayətlərdə o təriflənir, bəzilərində isə məzəmmət olunur. Hədis və rical alimləri Muxtarın barəsində olan hədislərlə qarşılaşarkən əksər hallarda onu tərifləyən rəvayətlərə üstünlük vermiş və bunun müqabilində olan rəvayətlərlə əlaqədar müxtəlif nəzəriyyələr irəli çəkmişlər. Mərhum Məclisi Muxtarın nicat tapması ilə əlaqədar deyilən rəvayəti onun mədhində və məzəmmətində olan rəvayətlərin arasında ittifaq yaratmaq üçün bir əsas hesab edir. Belə ki, ilkin əqidəsinə görə Cəhənnəm əhli olmuş, lakin axırda imam Hüseynin şəfaəti ilə ilahi əzabdan nicat tapmışdır. Amma Ayətullah Xoi bu rəvayətin sənədini zəif hesab edir. Muxtar Səqəfi imam Hüseynin Kərbəladakı qiyamından və Aşura hərəkatından əvvəl onun Kufədəki səfiri Müslim ibn Əqli himayə etdiyinə görə İbn Ziyadın göstərişi ilə həbs edildi və Kərbəla qiyamının axırına qədər zindanda qaldı.

Qeysanilərin təlimi "ifratçı" təriqətlərdən fərqli olmuşdur. Belə ki, onlar Əli ibn Əbu Talibi və onun nəslindən olan imamları ilahiləşdirməmiş, amma onların günahsız, müqəddəs insanlar olduqlarını və bu səbəbdən onlara tabe olmağın vacibliyini iddia etmişlər. Onların inanclarına görə, imamlar dünyadakı ilahi təcəssümün nümunələridir. Onlar hətta peyğəmbərlərə bərabər sayılırdı. Şiə təriqətlərinin çoxunda olduğu kimi, qeysanilər də imamın gəlişini gözləyirdilər. İkinci gəlişı gözlənilən imam kimi isə Məhəmməd ibnül-Hənəfiyyəni qəbul edirdilər. Qeysanilərin bir hissəsi onun öldüyünü təsdiq edib, yenidən dirilib dünyaya qayıdacağına inanırdılar. Başqa qruplar isə onun ölməsi faktını rədd edib, bir başqa yerdə yaşadığını iddia edirdilər. Qeysanilər həm də inanırdılar ki, Allah imamlara hansısa göstəriş versə də, onu başqası ilə (hətta ona zidd olanla) dəyişə bilər. Bəzi xəbərlərə görə, onlar insanın ölümündən sonra onun ruhunun başqa bədənlərə köçməsinə də inanırdılar.

Qeysanilərin içində birlik olmamışdır və onlar bir neçə təriqətə parçalanmışdır. İslam tarixçiləri onların iki əsas qolunu qeyd edir: muxtarilər (Muxtar Səqəfinin tərəfdarları) və həşimilər (Məhəmməd ibn-Hənəfiyyənin oğlu Əbu Həşimin imamlığını qəbul edənlər). Həşimilər də bir neçə təriqətə parçalanmışdır: onlardan biri, Əbu Həşimdən sonra imamətin Bəyan ibn Siman Nəhdiyə keçdiyini iddia edən bəyanilərdir. Əbu Həşimdən sonra imamətin Abbasilər nəslinə keçdiyini iddia edən rizamilər də qeysani təriqətlərindən biridir. Onlara Abbasi şiələri də deyirlər. Hal-hazırda qeysanilər təriqəti mövcud deyil.

• Muxtar Səqəfi

1. Məclisi, Məhəmməd Baqir, "Biharul-ənvar", 45-ci cild, səh. 345, "Vəfa" müəssisəsi, Beyrut, 1404-cü h.q ili; Firuzabadi, Məhəmməd ibni Yəqub, "Qamusul-mühit", 1-ci cild, səh. 257, Beyrut, "Daru ehyait-turasil-ərəbi", 1991-ci miladi il
2. Kəşşi, "Ər-rical", səh. 127, Tehran, 1348-ci şəmsi il; "Biharul-ənvar", 45-ci cild, səh. 344
3. Musəvi Muqərrəm, Əbdür-Rəzzaq, "Məqtəlul-Huseyn (əleyhis-salam)", "Darus-siqafə", 2-ci çap, 1411-ci il; Zərkəli, Xeyruddin, "Əl-ə`lam", 8-ci cild, səh. 70, 1-ci çap, Beyrut, "Darul-elm lil-məllain"
4. "Biharul-ənvar", 45-ci cild, səh. 352
5. "Biharul-ənvar", 45-ci cild, səh. 386; "Rical", Kəşşi, səh. 127
6. Xoi, Əbul-Qasim, "Möcəmur-rical", 18-ci cild, səh. 94, Qum, 1410-cu h.q ili
7. "Biharul-ənvar", 45-ci cild, səh. 343, "Rical", Kəşşi, səh. 125
8. "Rical", Kəşşi, səh. 127
9. "Biharul-ənvar", 45-ci cild, səh. 343
10. "Rical", Kəşşi, səh. 128
11. Yenə orada, səh. 126
12. Hilli, İbni Davud, "Rical", səh. 514, Tehran, 1383-cü şəmsi il
13. "Möcəmur-rical", 18-ci cild, səh. 97
14. "Rical", İbni Davud, səh. 514. Bu məsələ Kəşşinin "Rical" kitabında yoxdur. Bəlkə də İbni Davudun əlində olan nüsxədə mövcud olmuşdur.
15. "Möcəmur-rical", 18-ci cild, səh. 100
16. "Rical", İbni Davud, səh. 514
17. "Möcəmur-rical", 18-ci cild, səh. 101
18. Şeyx Tusi, "Təhzibul-əhkam", 1-ci cild, səh. 467, hədis 1528, Tehran, 1365-ci hicri şəmsi ili
19. "Biharul-ənvar", 45-ci cild, səh. 340; "Müstətrəfatus-Sərair", səh. 567
20. "Biharul-ənvar", 45-ci cild, səh. 345, hədis 5
21. "Möcəmur-rical", 18-ci cild, səh. 100
22. Məclisi, Məhəmməd Baqir, "Biharul-ənvar", 45-ci cild, səh. 353, "Vəfa" müəssisəsi, Beyrut, 1404-cü il;
23. Kərəmi, Əli, "Dər sugi Əmiri azadi – guyatərin tarixi Kərbəla", səh. 398, "Haziq" nəşriyyatı, Qum, birinci çap, 1380 şəmsi;
24. İbni Həcər Əsqəlani, Əhməd ibni Əli, "Əl-isabə fi təmyizis-səhabə", Adil Əhməd Əbdül-Mövcud və Əli Məhəmməd Müəvvəzin tədqiqatı ilə, 6-cı cild, səh. 250, Beyrut, "Darul-kutubil-elmiyyə", 1-ci çap, 1415-ci hicri qəməri il;
25. Təbəri, Əbu Cəfər Məhəmməd ibni Cərir, "Tarixi Təbəri", Məhəmməd Əbul-Fəzl İbrahimin tədqiqi ilə, 5-ci cild, səh. 571, "Darut-turas", Beyrut, 2-ci çap, 1387 hicri qəməri.