Qazaxdakı kurqanların siyahısı

Qazax rayonu ərazisində yerləşən kurqanlar geniş bir coğrafi sahəni əhatə edir.^[1] Bu kurqanlar əsasən Daş Salahlı, Qıraq Kəsəmən, Xanlıqlar, Cəfərli, Yuxarı Salahlı, Aslanbəyli, Köçəsgər, Kəmərli, Abbasbəyli və digər kəndlərin ətrafında yerləşir.^[2] Bu ərazilərdə müxtəlif dövrlərdə aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində onlarla kurqan müəyyən edilmişdir.

Kurqanlar əsasən dairəvi formalı, torpaq təpə şəklində inşa olunmuş və müxtəlif ölçülərdədir. Bəziləri 3–4 metr, bəziləri isə 6–7 metrə qədər hündürlüyə malikdir. Kurqanların daxili strukturu müxtəlif dəfn adətlərinə uyğun olaraq dəyişir: yandırılma yolu ilə dəfn, bir neçə mərhələli dəfn və kollektiv dəfnlərə rast gəlinir.^[3]

Qazıntılar zamanı gil qablar, tunc və dəmir alətlər, silahlar, qadın bəzək əşyaları və insan skeletləri aşkarlanmışdır. Bu tapıntılar həmin dövr insanlarının sosial statusu, məişət həyatı və dini dünyagörüşü haqqında dəyərli məlumat verir.

Kurqanların yerləşdiyi ərazilərin qədim ticarət yolları üzərində olması onların yalnız dəfn yeri deyil, həm də mədəniyyətlərin qovuşma nöqtəsi olduğunu göstərir. Bəzi kurqanlarda Qafqaz Albaniyası dövrünə aid izlərə də rast gəlinmişdir ki, bu da onların tarixinin və mədəni təbəqələrinin çoxqatlı olduğunu sübut edir.

1961-ci ildə aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Daş Salahlı kəndi ərazisində bir neçə kurqan aşkar edilmişdir.^[4] Bu kurqanlardan biri oval formalı olub, diametri 6,6 və 7,4 metr, hündürlüyü isə 0,6 metrdir. Kurqan daş və qaratorpaqdan ibarət olub, Tunc dövrünə aid edilir.

Qıraq Kəsəmən kəndi ərazisində yerləşən kurqanlar 3–4 metr hündürlüyə malikdir və dairəvi formadadır. Qazıntılar nəticəsində burada iki mərhələli dəfn adətləri müəyyən edilmişdir:^[5] ilkin yandırılma və sonra torpağa dəfn.

Xanlıqlar kəndi ətrafında tapılmış kurqanlardan alınan nümunələr sübut edir ki, bu bölgə qədim ticarət yolları üzərində yerləşmiş və mədəni mübadilə nöqtəsi olmuşdur.^[6]

Aslanbəyli kəndinə gedən yolun sol tərəfində yerləşən beş kurqan Tunc dövrünə aiddir. Bu kurqanlar ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidələr siyahısına daxildir.^[7]

Avey Dağı ərazisində aparılan tədqiqatlar zamanı üç kurqan silsiləsi (QA008, QA022 və QA023) müəyyən edilmişdir. Bu kurqanlar əsasən çınqıl qalağından ibarət olub, diametrləri 4–5 metr, hündürlükləri isə 1–2 metr arasında dəyişir.^[8]

Karvan dərəsi ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılarda skif ox ucluqları, balıqqulağı və pasta muncuqlar, saxsı nümunələri, bişmiş heyvan sümükləri aşkarlanıb.^[9] Bu tapıntılar içərisində Tunc dövrünə aid keramika məmulatları və e.ə. VII əsrə aid skif ox ucluğu xüsusilə maraq kəsb edir.

Sultanbud meşəsi ərazisində yerləşən kurqanlar arasında diametri 75 metr, hündürlüyü 7 metr olan kurqan əla vəziyyətdə qalmışdır. Digər kurqanların diametrləri 54–60 metr arasında dəyişir və hündürlükləri 2,5 metrdir.^[10]

Keşikçidağ Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğunun ərazisində yerləşən Kurqanlar Vadisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində çoxlu sayda zəngin maddi-mədəniyyət nümunələri aşkarlanmışdır. Bu artefaktlar qoruq tərəfindən qorunur və nümayiş olunur.^[11]

Qazax rayonunda yerləşən kurqanlar Azərbaycanın qədim tarixi və mədəniyyətinin tədqiqində mühüm yer tutur^[12]. Bu abidələr yalnız arxeoloji deyil, həm də etnoqrafik və mədəni dəyərə malikdir. Kurqanlar min illər əvvəl bu ərazilərdə yaşamış tayfaların sosial təşkilatlanması, dini inancları, dəfn adətləri və mədəni dəyərləri barədə geniş informasiya təqdim edir.^[13] Qazıntılar nəticəsində aşkar edilmiş gil qablar, tunc və dəmir alətlər, silahlar, bəzək əşyaları həmin dövr əhalisinin estetik zövqünü, sənətkarlıq bacarıqlarını və texniki biliklərini əks etdirir.

Bu kurqanlarda tapılan maddi-mədəniyyət nümunələri Qafqaz Albaniyası, Skif, Saka və digər qədim mədəniyyətlərlə əlaqəni göstərir.^[14] Bu fakt Qazax ərazisinin müxtəlif etno-mədəni təsirlərin qovuşma nöqtəsi olduğunu təsdiqləyir. Kurqanların yayılma coğrafiyası və memarlıq xüsusiyyətləri qədim dövrlərdə tayfalararası münasibətlər, miqrasiya yolları və mədəni mübadilə haqqında da məlumat verir.

Kurqanlar həmçinin xalq yaddaşında iz buraxmış, yerli əfsanə və rəvayətlərdə öz əksini tapmışdır.^[15] Bu, onların təkcə maddi deyil, həm də mənəvi mədəniyyətin daşıyıcısı olduğunu göstərir. Kurqanlarla bağlı xalq arasında yayılan rəvayətlərdə onları qədim qəhrəmanlarla və hökmdarlarla əlaqələndirilməsi bu abidələrin kollektiv yaddaşda xüsusi yer tutduğunu göstərir.

Müasir dövrdə kurqanların öyrənilməsi və qorunması milli kimlik və tarix şüurunun formalaşması baxımından əhəmiyyətlidir.^[16] Onlar Azərbaycanın qədim dövlətçilik ənənələrinin və regional mədəni inkişaf mərhələlərinin öyrənilməsi üçün mühüm mənbədir. Bu baxımdan, Qazax kurqanları təkcə keçmişi anlamağa deyil, həm də bu günümüzə və gələcəyimizə işıq salmağa xidmət edir.

• Əliyev, Tofiq. Azərbaycan Arxeologiyası. Bakı: Elm, 2002, səh. 115-118.
• Məmmədov, Ənvər. “Qazaxda tunc dövrü kurqanları.” Tarix və Arxeologiya Jurnalı, 2014, №2, səh. 65-70.
• Hüseynov, Rasim. “Erkən dəmir dövrü arxeoloji abidələri Qazax rayonunda.” Azərbaycan Arxeologiyası, 2008, №3, səh. 45-53.
• Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VII cild, Bakı, 2009, səh. 513.
• Qasımzadə, Fərid. Azərbaycanın qədim yaşayış yerləri. Bakı: Elm, 2005, səh. 123-130.
• Səfərov, Əli. “Qazax rayonunda erkən tunc dövrü kurqanları.” Arxeologiya və Etnoqrafiya Jurnalı, 2010, səh. 78-85.
• Əliyev, Tofiq. Azərbaycan Arxeologiyası. Bakı: Elm, 2002, səh. 119-121.
• “Qazaxda tunc dövrünə aid yeni arxeoloji tapıntılar.” turkustan.az. İstifadə tarixi: 2025-05-28.
• “Kəsikçidağda elmi arxeoloji qazıntılar zamanı yeni nümunələr aşkarlanıb.” oxu.az. İstifadə tarixi: 2025-05-28.

1. ↑ Bünyadov, Ziya. Azərbaycanın Arxeologiyası. Bakı: Elm. 1986. 5–6, 52–54.
2. ↑ Qasımzadə, Əlabbas. Qazaxın Kurqanları. Bakı: Təhsil Nəşriyyatı. 2005. 22–25, 27, 32.
3. ↑ Əliyev, Rəfail. Kurqanlar və Qədim Dəfn Adətləri. Bakı: Elm və Təhsil. 2002. 112, 115–116.
4. ↑ Əliyev, İdris. Azərbaycanın Tunc dövrü kurqanları. Bakı: Elm. 1991. 62–64.
5. ↑ Qasımzadə, Əlabbas. Qazaxın Kurqanları. Təhsil Nəşriyyatı. 2005. 22–25.
6. ↑ Hüseynov, Tofiq. Azərbaycanın Qədim Kurqanları. Bakı: Nurlan Nəşriyyatı. 2008. 48–49.
7. ↑ Qasımzadə, Əlabbas. Qazaxın Kurqanları. Bakı: Təhsil Nəşriyyatı. 2005. 48–49.
8. ↑ Hacıyev, Faiq. Azərbaycanın qədim kurqanları. Bakı: Şərq-Qərb. 2005. 118–121.
9. ↑ Hacıyev, Faiq. Azərbaycanın qədim kurqanları. Bakı: Şərq-Qərb. 2005. 124–126.
10. ↑ Hüseynov, Tofiq. Azərbaycanın Qədim Kurqanları. Bakı: Nurlan nəşriyyatı. 2008. 18–20.
11. ↑ Mikayılov, Seyfəlmuxtar. Azərbaycanın arxeoloji abidələri və qədim kurqanları. Bakı: Elm və Təhsil. 2012. 233–236.
12. ↑ Bünyadov, Teymur. Azərbaycan Kurqanları. Bakı: Elm. 1986. 5–6, 45–47.
13. ↑ Qasımzadə, Fərid. Azərbaycanın qədim yaşayış yerləri. Bakı: Elm. 2005. 124–125.
14. ↑ Əliyev, Tofiq. Azərbaycan Arxeologiyası. 118–119.
15. ↑ Qasımzadə, Fərid. Azərbaycanın qədim yaşayış yerləri. 130.
16. ↑ Hüseynov, Rasim. Qədim Azərbaycan mədəniyyətində kurqanların rolu. Bakı. 2012.