Qazaxbəyli qəbiristanlığı — Son tunc dövrü və Erkən dəmir dövrünə aid olan bir arxeoloji abidədir. Bu abidə Azərbaycanın qərbində, Qazax rayonunun Qazaxbəyli kəndi yaxınlığında, Ağstafaçayın sağ sahilində yerləşir.[1]
Abidə təxminən e.ə. VII–VI əsrlərə aid edilir və Xocalı–Gədəbəy mədəniyyətinin yayılma arealına daxildir. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli 132 nömrəli qərarı ilə bu abidə milli əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına daxil edilmişdir (qeydiyyat nömrəsi 1237).[2]
Qəbiristanlıq, Qazaxbəyli kəndinin cənub-qərb kənarında, Ağstafaçay çayının sağ sahilində, yerli əhali arasında "Əziztəpə" və ya "Eşşəktəpə" adları ilə də tanınan "Təpəaltı" adlı ərazidə yerləşir. Dəniz səviyyəsindən təxminən 354 metr yüksəklikdə yerləşən kiçik bir təpənin üzərində yerləşir. Bu ərazi Kür-Araz ovalığı ilə Kiçik Qafqaz sıra dağları arasında keçid zonasında yerləşir.
Məkanın seçimi su mənbəyinə yaxınlıq və ətraf mühitə nəzarət imkanları ilə xarakterizə olunur ki, bu da qədim dövrlərdə yaşayış və qəbiristanlıq sahələrinin seçilməsində mühüm amil olmuşdur. Ağstafaçay vadisindəki çoxsaylı Tunc və Dəmir dövrü abidələri, bu bölgənin qədim dövrlərdə sıx şəkildə məskunlaşdığını göstərir. [3][4]
Abidənin eramızdan əvvəl I minilliyin ilk yarısına, xüsusilə də e.ə. VII–VI əsrlərə aid edilməsi, Cənubi Qafqazda Son tunc dövrü mədəniyyətlərinin Erkən dəmir dövrü mədəniyyətlərinə keçdiyi mürəkkəb bir transformasiya dövrünü təmsil edir. Bu dövrdə metalurgiyada dəmirin istifadəsi geniş yayılmış, yeni tip silahlar və alətlər meydana çıxmış, atçılıq sahəsindəki inkişaf nəticəsində cəmiyyətdə sosial təbəqələşmə dərinləşmiş və müdafiə məqsədilə divarlar inşa edilmişdir. Qazaxbəyli qəbiristanlığı arxeoloji tapıntılar və dəfn ənənələri əsasında Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti ilə əlaqələndirilir. Bu mədəniyyət, Azərbaycanın qərb bölgələrini və Kiçik Qafqazın dağlıq və ətək bölgələrini əhatə etməklə təxminən e.ə. XIII/XII əsrdən e.ə. VII/VI əsrə qədər mövcud olmuşdur. [5]
Qazaxbəyli kəndi ətrafındakı arxeoloji irsə dair ilkin məlumatlar 20-ci əsrin ortalarına aiddir. C. Ə. Xəlilovun 1958-ci il tarixli qısa nəşri və S. M. Qazıyevin 1962-ci il tarixli regional araşdırması, bu ərazidə antik bir nekropolun mövcudluğunu təsdiqləyir. Sonrakı dövrlərdə bu abidə Azərbaycanın arxeoloji abidələrinin inventarına daxil edilmiş və dövlət mühafizəsinə götürülmüşdür.[6]
2019-cu ilin may ayında Qazaxbəyli kəndindən keçən Bakı-Ələt-Qazax-Qırmızı Körpü avtomobil yolunun genişləndirilməsi işləri zamanı Təpəaltı adlı ərazidə təsadüfən qəbirlər aşkar edilmişdir. Bu səbəbdən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun (indiki Arxeologiya, Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutu) Qazax-Tovuz Arxeoloji Ekspedisiyası tərəfindən, B. Cəlilov və Ş. Nəcəfovun rəhbərliyi ilə təcili araşdırma qazıntıları aparılmışdır. Qazıntılar zamanı torpaq çuxuruna salınmış beş qəbir tədqiq edilmişdir.
Qəbirdə aşağıdakı qəbir inventarları aşkar edilmişdir:
Keramika: Yaxşı bişmiş, adətən cilalanmış səthə malik qara və boz rəngli gil qablar. Formlar arasında badələr, təsitlər, kasa tipli qablar və qapaqlar (mantar şəkilli sapla xarakterizə olunan "stukko" tipli qapaqlar da daxil olmaqla yer alır. Bəzi qabların səthi batırılmış nöqtələrlə, cızılmış xətlərlə və ya relyef naxışlarla bəzədilmişdir. Tipoloji analiz bu keramika nümunələrinin eramızdan əvvəl X əsrin sonları ilə eramızdan əvvəl VII əsr arasına aid olduğunu göstərir.
Metal Əşyalar: Dəmir xəncərlər (onlardan biri kəmərə taxılmış vəziyyətdə aşkar edilmişdir), bürüncdən hazırlanmış ikitaylı ox ucları, ehtimal ki, geyimlərə aid bürünc sancaq nümunələri. Dəmir məmulatlarının tapılması, Erkən Dəmir Dövrünün başlanğıcını təsdiqləyir.
Bəzək Əşyaları: Ehtimal ki, saç hörüklərinə taxılmış bir neçə qırmızımtıl əqiq muncuq tapılmışdır.
Qazaxbəyli qəbiristanlığından əldə olunan materiallar — keramika formaları və bəzəkləri, metal əşyalar (dəmir xəncərlər, bürünc ox ucları), dəfn ənənələri (hoker pozisiyası, istiqamət) baxımından Zəyəmçay nekropolu, kimi Qazax-Gədəbəy bölgəsindəki digər çağdaş abidələrlə və Hocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin digər sahələri ilə mühüm oxşarlıqlar göstərir. Əhəmiyyəti Qazaxbəyli qəbiristanlığı, Azərbaycanın şimal-qərb bölgələrinin Son Tunc – Erkən Dəmir Dövrü arxeologiyası və qədim tarixi baxımından mühüm elmi əhəmiyyətə malikdir:
Hocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin yayılma arealını və lokal xüsusiyyətlərini dəqiqləşdirməyə imkan verir. Dəvirin dəfn ənənələri, sosial quruluşu, dini inancları və sənətkarlığı haqqında məlumat verir.
Tunc dövründən Dəmir dövrünə keçid prosesini əks etdirən maddi mədəniyyət nümunələrini (erkən dəmir əşyalar daxil olmaqla) təqdim edir.
Regionun qədim əhalisi və Qafqazın digər bölgələri ilə mədəni əlaqələrinin öyrənilməsi üçün material təqdim edir.
Mövcud Vəziyyət və Mühafizə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə Qazaxbəyli qəbiristanlığı milli əhəmiyyətli arxeoloji abidə kimi dövlət mühafizəsinə götürülmüşdür.[7]
- ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2024-09-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-05-31.
- ↑ "Arxivlənmiş surət" (az.). 2025-05-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-28.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2025-05-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-31.
- ↑ https://mapy.com/cs/zakladni?source=osm&id=1205008981&x=45.3087236&y=41.1620240&z=18
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2024-12-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-31.
- ↑ http://irs.gov.az/upload/mta-mct-siyahi.pdf
- ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2024-04-14 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-05-31.