Qazax rayonunun tarix-memarlıq abidələrinin siyahısı

Qazax rayonu — Azərbaycan Respublikasının şimal-qərbində yerləşən inzibati-ərazi vahidi.

Rayon ərazisində ilk insan məskənlərinin tarixi eradan əvvələ bir neçə min il əvvələ, daş dövrünə qədər uzanır. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin 200

Siyahı^[1]

Siyahıdan çıxarılmış

Dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri

№	İnventar №	Adı	Aid olduğu dövr	Məlumat	Koordinatlar	Yeri	İstinadlar
Memarlıq abidələri
1	7	Sınıq körpü	XII əsr	Azərbaycan Respublikası ilə Gürcüstan Respublikası arasında, Xram çayının üzərində salınmışdır. Körpünün dəqiq tikilmə tarixi bəlli deyil. Tədqiqatçıların bir çoxu, o cümlədən, ingilis tarixçisi Poup və sənətşünaslıq doktoru L.Bretanitski körpünün tarixini XI-XII əsrə aid edirlər. Bəzi tarixçilər körpünün daha qədim dövrlərdə tikildiyini irəli sürürlər. Sınıq körpü üslub xüsusiyyətlərinə görə Xudafərin körpüləri ilə oxşardır. Buna görə də Sınıq körpünü eyni məktəbə və təqribən eyni zamana (XII əsrə) aid edirlər. Mütəxəssislər körpünün memarlıq üslubu və tikinti texnikasının Azərbaycan memarlığına məxsus olduğunu qeyd edirlər. Qədim karvan yolunun üstündə olan bu körpü el arasında körpünün bel hissəsinin sınıq olmasına görə belə adlandırıldığı bildirilir. Rusiya Azərbaycanı işğal etdikdən sonra 1801-ci ildə Qazax sultanlığı Rusiyaya birləşdirilib və həmin vaxtdan Rusiya imperatorluğunun sənədlərində “Sınıq körpü” “Qırmızı körpü” kimi adlandırılmağa başlanıb. 1973-cü ildə körpünün dayaqlarında dəmir-beton konstruksiya ilə möhkəmləndirmə işləri aparılıb. Dünya əhəmiyyətli memarlıq abidəsi olan körpünün tam bərpa layihəsi hazırlanıb və 2018-2020-ci illərdə bərpa işləri həyata keçirilib.	41°19′43″ şm. e. 45°04′24″ ş. u.^HGYO	Qazax rayonu, İkinci Şıxlı kəndi	^[2]
Arxeoloji abidələr
2	24	Damcılı mağara düşərgəsi	Paleolit dövrü	Mağara həm arxeoloji, həm də təbiət abidəsi hesab edilir. Avey dağının cənub-şərqində yerləşən Damcılı mağarası Paleolit dövrünə aiddir. Mağara yarımdairəvi şəkildədir və qabaq hissəsi açıqdır. Əhəng qayalığının altındadır. Təbii çatlardan süzülən su damcılarına görə “Damcılı mağara” adlanır. Ərazidə ilk dəfə 1953–1957-ci illərdə arxeoloji qazıntı aparılıb, Avey dağında Daş dövrünə aid olan qədim insanların yaşadıqları 30-a yaxın mağara və iki minə yaxın alət tapılıb. Daş dövrü adamlarının müxtəlif cinsli daşlardan alətləri və ovladıqları heyvanların yarı yandırılmış sümüklərinin qalıqları, ocaq külləri, kömür qırıntıları və s. Damcılı mağarada təxminən 80-100 min il bundan əvvəl neandertal tipli ibtidai insanların burada məskən saldıqlarını sübut edən əyani dəlillərdir. 2015-ci ildə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təşəbbüsü ilə Yaponiyanın Tokio Universitetinin mütəxəssisləri Avey dağı ətəklərində kəşfiyyat xarakterli axtarış aparmaq üçün memorandum imzalanıb. Yaponiyalı və yerli arxeoloqların birgə işlədiyi ərazinin 4 metr dərinliyində Orta əsrlərə, Tunc dövrünün sonuna aid, daha dərində isə Neolit dövrünə aid qalıqlar – ocaq yerləri, fauna nümunələri (sümüklər), təxminən yarım metr dərində lal təbəqədən aşağıda isə Orta Paleolit dövrünün son mərhələsini əks etdirən qəlpə, nüvə tullantıları və alət nümunələri əldə olunub.	41°49′48″ şm. e. 45°08′08″ ş. u.^HGYO	Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi	^[3]
3	32	Baba Dərviş yaşayış yeri (3 abidə)	Tunc dövrü			Qazax rayonu, Dəmirçilər kəndi

Ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri

№	İnventar №	Adı	Aid olduğu dövr	Məlumat	Koordinatlar	Yeri	İstinadlar
Memarlıq abidələri
1	281	Məbəd	V-VIII əsrlər			Qazax rayonu, Yuxarı Əskipara kəndi
2	282	Didivan qülləsi	VI-VII əsrlər			Qazax rayonu, Xanlıqlar kəndi
3	283	Alban məbədi	VII əsr	Qafqaz Albaniyası dövrünə aid olan məbəd Avey dağının cənub zirvəsinin ən uca nöqtəsində yerləşir, hazırda “Avey” Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğu tərəfindən mühafizə edilir. Məbəd əvvəllər aya sitayiş etmiş bütpərəstlər tərəfindən inşa edilib və “Ay məbədi” adlandırılıb. Bunu mütəxəssislər tərəfindən arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan küplərin üzərində əks edilmiş ay, aya sitayiş edən insan şəkillərinə əsasən söyləmək mümkündür. Məbəd kompleksi iki tikilidən – birincisi şimal-cənub istiqamətində yerləşən düzbucaq formalı əsas böyük abidə və ikinci kiçik yardımçı tikilidən ibarətdir. Əsas tikili ikipilləli özül üzərində, qədim ay məbədinin üzərində inşa edilib. Daha doğrusu, bütpərəst məbədi xristianlığın qəbulu ilə dövrün dini tələblərinə uyğun olaraq sökülərək onun yerində xristian məbədi tikilib. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 02 avqust 2001-ci il tarixli 132 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmiş siyahıda abidənin aid olduğu dövr VII əsr qeyd olunsa da abidənin daxili quruluşu, onun oxşar abidələrlə müqayisəsi, buradan əldə edilmiş arxeoloji materialların təhlili onun VI əsrdə inşa olunduğunu deməyə əsas verir.	41°08′51″ şm. e. 45°13′13″ ş. u.^HGYO	Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey dağının dəniz səviyyəsindən 922 metr hündürlüyündə	^[4]
Bağ-park, monumental və xatirə abidələri
4	481	Şəhər bağı	XIX əsr			Qazax şəhərinin mərkəzində
Arxeoloji abidələr
5	1232	Sarıtəpə yaşayış yeri	Son tunc – ilk dəmir dövrü			Qazax şəhəri
6	1233	Qiyaməttəpə yaşayış yeri	Eneolit dövrü			Qazax konserv zavodunun yanında
7	1234	Yaşayış yeri	İlk orta əsrlər			Qazax rayonu, Abasbəyli kəndindən 400 m aralı
8	1235	Yataq yeri yaşayış məskəni	Daş dövrü			Qazax rayonu, Acıdərə ərazisində
9	1236	Atəşpərəstlər daxması	e.ə. VI əsr			Qazax rayonu, Xanlıqlar və Köçəsgər kəndləri arasında
10	1237	Qazaxbəyli qəbiristanlığı	e.ə. VII–VI əsrlər			Qazax rayonu, Qazaxbəyli kəndi
11	1238	Qazaxbəyli kurqanı	Son tunc dövrü			Qazax rayonu, Qazaxbəyli kəndi
12	1239	Kurqanlar (5 ədəd)	Tunc dövrü			Qazax rayonu, Aslanbəyli kəndinə gedən yolun sol tərəfində
13	1240	Börgin Ağzı yaşayış yeri	Son tunc dövrü		41°06′45″ şm. e. 45°08′09″ ş. u.^HGYO	Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndindən Aslanbəyli kəndinə gedən yolun 500 m qərbində	^[3]
14	1241	Daş Salahlı kurqanı	Son tunc – ilk dəmir dövrü			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndinin girəcəyində sağ tərəfdə
15	1242	Qanlı töyrə yaşayış yeri	Eneolit dövrü			Qazax–Tbilisi yolundan 500 m aralı
16	1243	Rus təpəsi yaşayış yeri	Son tunc, dəmir dövrü			Qazax–Əskipara şose yolunun Qazax–Daş Salahlı dəmir yolu ilə kəsişdiyi yerdə
17	1244	Göl yeri yaşayış yeri	Son tunc, dəmir dövrü			Qazax rayonu, Daş Salahlı və Qazaxbəyli kəndləri arasında
18	1245	Boztəpə yaşayış yeri	Son tunc dövrü			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndindən 1 km şərqdə
19	1246	Bərkin ağzı kurqanları	Tunc dövrü			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, "Bərkin ağzı" ərazisində
20	1247	Daşlı çökək yaşayış yeri	Tunc dövrü			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, "Daşlı çökək" ərazisində
21	1248	Daşlı çökək kurqanları (6 ədəd)	Tunc dövrü			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, "Daşlı çökək" ərazisində
22	1249	Yovşanlıtəpə kurqanları (8 ədəd)	Tunc dövrü			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, "Daşlı çökək" ərazisindən şərqdə
23	1250	Ağdərə kurqanları (2 ədəd)	Tunc dövrü			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, "Daşlı çökək" ərazisindən qərbdə, yolun kənarında
24	1251	Kurqanlar (3 ədəd)	Tunc dövrü			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, "Mərdanlı dam yeri" ərazisində
25	1252	Çoban Qurban oğlu kurqanı	Tunc dövrü			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, "Xəzallının ağzı" ərazisində
26	1253	Kurqanlar	Tunc dövrü			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Dəlləkli qəbiristanlığından cənub tərəfdə
27	1254	Süni mağaralar (10-a qədər)	İlk orta əsrlər			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey məbədindən cənub və qərb tərəfdə
28	1255	Su hovuzu	İlk orta əsrlər			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey məbədindən 150–200 m qərb tərəfdə
29	1256	Xal-xal şəhərinin yeri	Antik dövr və ilk orta əsrlər			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey dağında Şiş qaya ətrafında
30	1257	Narın qalası	Antik dövr və ilk orta əsrlər			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey dağında Şiş qaya və Qızıl qaya arasında
31	1258	Alban bütpərəst məbədi	Antik dövr			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey dağında Şiş qayada
32	1259	Qaya kəsavarı yalaqlar	Antik dövr			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey dağında Qızıl qayada
33	1260	Daş su anbarı (2 ədəd)	Antik dövr			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey dağında Şiş qayanın cənub-şərq və şimal-qərb tərəfində
34	1261	Su hovuzu	Antik dövr			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey dağında Qızıl qayanın başında
35	1262	Yel dəyirmanı tikilisinin qalıqları	Antik dövr, orta əsrlər			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey dağında Qızıl qayanın başında
36	1263	Qollu qaya qalaçası	Orta əsrlər			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey dağında Qollu qayanın üstündə
37	1264	Rza çal yaşayış yeri və qəbiristanlıq	Son tunc – dəmir dövrü			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey dağında
38	1265	Gavur qəbiristanlığı	Antik dövr – orta əsrlər			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey dağında, Xal-xal şəhərinin qərb tərəfində
39	1266	Damcılı məbədi (Süni mağarası)	Antik dövr			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey dağında, Damcılı bulağın üstündə
40	1267	Koroğlu məbədi	IV–V əsrlər			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey dağında, Qara bulaqdan 300–500 m şimalda
41	1268	Gümbültülütəpə yaşayış yeri	İlk dəmir dövrü, orta əsrlər			Qazax rayonu, Orta Salahlı kəndi, Kür çayının sahilində
42	1269	Dəmirçilər yaşayış yeri	İlk orta əsrlər			Qazax rayonu, Dəmirçilər kəndi, Kür çayının sol sahilində
43	1270	Çaxmaqlı düşərgəsi	Paleolit dövrü			Qazax rayonu, Birinci Şıxlı kəndindən cənub-şərqdə
44	1271	Hunan qalası	İlk orta əsrlər			Qazax rayonu, Birinci Şıxlı kəndi, Kür və Xram çayının qovuşuğunda
45	1272	Köhnə qəbiristanlıq	Dəmir dövrü			Qazax rayonu, Hüseynbəyli kəndi, qravi karxanası açılmış təpədə
46	1273	Şomutəpə yaşayış yeri	İlk tunc – dəmir dövrü			Qazax rayonu, Kosalar kəndi
47	1274	Xırmantəpə yaşayış yeri	Son tunc – dəmir dövrü			Qazax rayonu, Çaylı kəndi, Qazax–Aşağı Əskipara kəndi yolunda
48	1275	Böyük təpə yaşayış yeri	Tunc – dəmir dövrü			Qazax rayonu, Çaylı kəndi yaxınlığında
49	1276	Çaxmaqlıtəpə	Tunc – dəmir dövrü			Qazax rayonu, Çaylı kəndi yaxınlığında
50	1277	Alban məbədinin qalıqları	İlk orta əsrlər			Qazax rayonu, Kəmərli kəndi
51	1278	Yeraltı yol	XIV əsr			Qazax rayonu, Yuxarı Əskipara kəndi
52	1279	Yeraltı su kəməri				Qazax rayonu, Yuxarı Əskipara kəndi

Yerli əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri

№	İnventar №	Adı	Aid olduğu dövr	Məlumat	Koordinatlar	Yeri	İstinadlar
Memarlıq abidələri
1	4499	Qazax Müəllimlər Seminariyasının binası	XX əsr			Qazax şəhəri, Azadlıq prospekti
2	4500	Yaşayış evi	XX əsr			Qazax şəhəri, Bakı küçəsi, 70
3	4501	Yaşayış evi	XX əsr			Qazax şəhəri, Vaqif küçəsi, 1
4	4502	Yaşayış evi	XX əsr			Qazax şəhəri, Şamoy Çobanov küçəsi, 14
5	4503	Yaşayış evi	XX əsr			Qazax şəhəri, Şamoy Çobanov küçəsi, 16
6	4504	Yaşayış evi	XX əsr			Qazax şəhəri, Sabir küçəsi, 84
7	4505	Yaşayış evi	XX əsr			Qazax şəhəri, Sabir küçəsi, 86
8	4506	Yaşayış evi	XX əsr			Qazax şəhəri, Sabir küçəsi, 88
9	4507	Yaşayış evi	XX əsr			Qazax şəhəri, Sabir küçəsi, 103
10	4508	Yaşayış evi	XX əsr			Qazax şəhəri, Səməd Vurğun küçəsi, 54
11	4509	İsrafil Ağanın yaşayış evi	XIX əsr			Qazax şəhəri, Bayramov küçəsi, 15
12	4510	Hacı Əfəndinin yaşayış evi	XIX əsr			Qazax rayonu, Aslanbəyli kəndi
13	4511	Damcılı bulağı	XIX əsr	Təbii çatlardan süzülən su damcılarına görə belə adlandırılmışdır. Dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 900 metr olan nəhəng qayalardan soyuq və duru su damcı-damcı süzülərək, aşağıdakı ovucda yığılır. Bu sudan yerli kənd camaatı və turistlər istifadə edirlər.	41°49′50″ şm. e. 45°08′08″ ş. u.^HGYO	Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Avey dağının aşağısında	^[3]
14	4512	Türbə	XIX əsr			Qazax şəhəri, qəbiristanlıqda
15	4513	Məscid	XIX əsr			Qazax şəhəri
16	4514	İsrafil Ağanın hamamı	XIX əsr			Qazax şəhəri
17	4515	Türbə	XIX əsr			Qazax şəhəri
18	4516	Aşağı türbə	XIX əsr			Qazax şəhəri
19	4517	Türbə kompleksi (8 türbə)	XIX əsr			Ağstafa rayonu, Poylu kəndi
20	4518	Qüllə	XVII əsr			Qazax rayonu, Yuxarı Əskipara kəndi
21	4519	Qatır körpüsü	XII–XIII əsr			Qazax rayonu, Yuxarı Əskipara kəndi
22	4520	Qızıl Hacılı körpüsü				Qazax rayonu, Yuxarı Əskipara kəndi
23	4521	Kazım körpüsü				Qazax rayonu, Yuxarı Əskipara kəndi
24	4522	Qulucanlı körpüsü				Qazax rayonu, Yuxarı Əskipara kəndi
25	4523	Hamam qalıqları				Qazax rayonu, Yuxarı Əskipara kəndi
26	4524	Koroğlu qalası qülləsi				Qazax rayonu, Yuxarı Əskipara kəndi
27	4525	Türbə				Qazax rayonu, Yuxarı Əskipara kəndi
28	4526	Türbə	XIX əsr			Qazax rayonu, Xanlıqlar kənd qəbiristanlığında
29	4527	Türbə	XIX əsr			Qazax rayonu, Birinci Şıxlı kəndi
30	4528	Türbə	XIX əsr			Qazax rayonu, Birinci Şıxlı kənd qəbiristanlığı
31	4529	Türbə	1842-ci il			Qazax rayonu, Birinci Şıxlı kənd qəbiristanlığı
32	4530	Türbə	XIX əsr			Qazax rayonu, İkinci Şıxlı kəndi
33	4531	Dini tikili kompleski	XIX əsr			Qazax rayonu, Salahlı kəndi
34	4532	Dəyirman				Qazax rayonu, Aşağı Əskipara kəndi
35	4533	Kilsə				Qazax rayonu, Aşağı Əskipara kəndi
36	4534	Göyəzən qalası	XIV əsr		41°31′10″ şm. e. 45°06′56″ ş. u.^HGYO	Qazax rayonu, Alpout kəndi, Göyəzən dağı ətrafında	^[3]
37	4535	Məscid	1909-cu il			Qazax rayonu, Aslanbəyli kəndi
38	4536	Hacı Mahmud Əfəndi türbəsi	XIX əsr			Qazax rayonu, Aslanbəyli kəndi
39	4537	Türbə	1904-cü il			Qazax rayonu, Aslanbəyli kəndi
40	4538	Karvansara	XIX əsr			Qazax rayonu, Aslanbəyli kəndi
41	4539	Qatır körpüsü				Qazax rayonu, Məzəm kəndi
Bağ-park, monumental və xatirə abidələri
42	5649	Molla Pənah Vaqifin heykəli				Qazax şəhəri, Sabir küçəsi, 11
43	5650	Molla Pənah Vaqif və Molla Vəli Vidadinin xatirə muzeyi				Qazax şəhəri, Sabir küçəsi, 60
44	5651	Səməd Vurğunun heykəli				Qazax şəhəri, Mərkəzi meydan
45	5652	Səməd Vurğunun poeziya evi				Qazax rayonu, Yuxarı Salahlı kəndi
46	5653	Molla Vəli Vidadinin qəbirüstü abidəsi				Qazax rayonu, Birinci Şıxlı kənd qəbiristanlığı
47	5654	Böyük Vətən müharibəsində həlak olmuş həmvətənlərimizin xatirə abidəsi				Qazax şəhəri, Nərimanov küçəsi, 5
Arxeoloji abidələr
48	5847	Yaşayış yeri	Orta əsrlər			Qazax rayonu, Xanlıqlar kəndi
49	5848	Eşəktəpə yaşayış yeri	Orta əsrlər			Qazax rayonu, Qazaxbəyli kəndi
50	5849	Bağça qəbiristanlığı	Son orta əsrlər			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Qara su çayının sahilində
51	5850	Haqverdi Ağa körpüsü	XIX əsr			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Qara su çayının üzərində
52	5851	Qədir körpüsü	XIX əsrin sonu			Qazax rayonu, Daş Salahlı kəndi, Qara su çayının üzərində
53	5852	Şəhərgah	Orta əsrlər			Qazax rayonu, Yuxarı Əskipara kəndi
Dekorativ-tətbiqi sənət nümunələri (Xalq daş-heykəltəraş abidələri)
54	6155	Daş qoç fiquru				Qazax rayonu, Daş Salahlı kənd qəbiristanlığı
55	6156	Daş qoç fiquru				Qazax rayonu, Daş Salahlı kənd qəbiristanlığı
56	6157	Sənduqə				Qazax rayonu, Daş Salahlı kənd qəbiristanlığı
57	6158	Sənduqə				Qazax rayonu, Daş Salahlı kənd qəbiristanlığı
58	6159	Sənduqə				Qazax rayonu, Daş Salahlı kənd qəbiristanlığı