Qazan xanlığı

Qızıl Ordada baş verən bir sıra proseslər sonda onu çökdürdü və yerində kiçik xanlıqlar yarandı. XIV əsrin ikinci yarısı və XV əsrin əvvəllərində qədim Bulqar knyazlıqları tənəzzülə uğradılar. Əhalinin böyük bir hissəsi şimala Svyaqa çayının orta axarına köçdülər. Bu yerdə Bulqar tipli yeni knyazlıqlar yaradıldı. Bu knyazlıqlar arasında ən çox fərqlənən İsgi-Qazan knyazlığı idi. İsgi-Qazan knyazlığı XIII əsrin ikinci yarısında yaranmışdır. XIV əsrin sonunda İsgi-Qazan knyazları Qazan şəhərinə doğru irəliləyərək burada yeni inzibati mərkəz yaratmağa çalışdılar. Lakin knyazın bu cəhdi uğursuz oldu. 1399-cu ildə ölkənin yeni mərkəzi olan Qazan knyazın qüvvələri Yuri Dmitreviçin silahlı dəstələri tərəfindən darmadağın edildi. Səlnamələrdə yazıldığına görə Qazan şəhəri təxminən 40 ilə yaxın dağılmış bir vəziyyətdə qaldı. Beləliklə, yeni bir inzibati mərkəz yaradıldı. Həmin mərkəz Qazan adlandırıldı. Şəhərin ərazisindən axan çay da Qazansu çayı adlanırdı.

Qazan ulusunun yerində qurulan xanlığın yaradıcısı Toxtamışın nəvəsi Qızıl Ordu hökmdarlarından olan Uluq Məhəmməd xandır. Uluq Məhəmməd xan Suzdal knyazlığını məğlub edərək, Moskva knyazlığını da özünə tabe etdi. Uluq Məhəmməddən sonra oğlu Mahmud, ondan sonra Mahmudun oğlu Xəlil, Xəlildən sonra qardaşı İbrahim taxta çıxmışlarsa da, elə bir önəmli uğur qazana bilməmişlər. Ümumiyyətlə, 115 illik Qazan xanlığı tarixində on doqquz dəfə xan dəyişikliyi olmuş, nəticədə dövlət daxili mücadilələrin və taxt qovğalarının təsiri ilə zəifləməyə başlamış, bundan istifadə edən Moskva çarı IV İvan 1552-ci ildə Qazan xanlığına son qoymuşdur.

Qazan xanlığında ayrı-ayrı ulusların hakim feodal qruplaşmaları arasında həmişə mübarizə gedirdi ona görə sabit mərkəzləşdirilmiş hakimiyyət yox idi. Qazan xanlığı mənbələrdə ilk dəfə 1445-ci ildən xatırlanır. Xanlığın ilk xanı Ulu Məhəmməd olmuşdur və o, xanlığın əsasını qoymuşdur. Mənşəcə Ulu Məhəmməd Qızıl Orda xanı Toxtamış xanın nəslindən idi. Lakin bəzi mənbələrə görə xanlığın əsası Ulu Məhəmmədin oğlu Mahmutək tərəfindən qoyulmuşdur. Deyilənə görə Qızıl Orda xanı Ulu Məhəmmədin rəqibi Qiyasəddin tərəfindən hakimiyyətdən salınmış, lakin o, Qiyasəddinin oğlu Kiçik Məhəmmədlə hakimiyyət uğrunda mübarizəni davam etdirmiş və onunla sövdələşmə əsasında Krımda hakimiyyəti ələ almışdır. Krım xanlığının hakimləri onu oradan qovmuşdular. Ulu Məhəmməd üç minlik ordu ilə 1439-cu ildə Moskvaya hərbi səfər təşkil edərək rus ordusunu məğlub etmiş, 1444-cü ildə Nijni-Novqorodu tutmuşdu. 1445-ci ildəki döyüşdə isə Moskva knyazı II Vasili yaralandı və əsir alındı. Lakin döyüşdən iki ay sonra xan böyük məbləğdə pul alıb II Vasilini azad etdi. Ulu Məhəmməd ömrünün sonuna kimi Rus knyazlıqları ilə müharibə aparmışdır. 1445-ci ildə Ulu Məhəmməd öldü və yerinə oğlu Mahmutək (1445–1466) hakimiyyətə gəldi. Rusiyanın Volqaboyunda işğalçılıq siyasətinə qarşı çıxan Mahmutək 1446–1448-ci illərdə Murom, Vladimir, Ustyuq və başqa əyalətlərə hərbi səfərlər təşkil etmişdir. Rusiya ilə Qazan xanlığı arasında müharibələr 1467-ci ilə qədər davam etmişdir. Bundan sonra bir müddət Rusiya ilə Qazan xanlığı arasında sülh danışıqları başlanmışdı. Lakin xanlığın içərisində knyaz Abdul Mömin başda olmaqla feodal qruplaşması hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başlayaraq Rusiyaya meyil edir və onun köməyilə hakimiyyətə gəlməyə çalışırdı.

Mahmutək öldükdən sonra hakimiyyətə oğlu Xəlil gəldi və onda Abdul Möminin qruplaşmasının fəaliyyəti daha da genişləndi. İş elə gətirdi ki, Mahmutəkin ikinci oğlu İbrahim də rus orientasiyasını götürmüş oldu. Bu, Rusiyanın Qazan xanlığını işğal etməsinə əlverişli şərait yaratdı. Xüsusilə, xanlığın yeni xanı Əli xanın (1479–1487) dövründə rus ordusu hücuma keçdi və Əli xanı hakimiyyətdən salıb Qazan şəhərini tutdu. Əli xan əsir alındı və Voloqdayada öldürüldü. Çar xanlığı hələ Rusiyaya birləşdirmək haqqında fərman vermədi yalnız öz protektoratı altına aldı və xanlığın başına ruspərəst Məhəmməd Emin adlı feodalı qoydu. O, rus çarından asılı vəziyyətdə işləyirdi. Buna baxmayaraq rus çarı IV İvan özünü Qazanın hakimi elan etmiş və özünə "Böyük Bulqar knyazı" titulunu götürmüşdü. Rus çarının razılığı olmadan xanlığın başına hakim seçilə bilməzdi. Lakin geniş xalq kütləsi knyaz Kəl Əhmədin başçılığı ilə ruslara qarşı mübarizə aparırdı. Onun ən yaxın köməkçiləri Urak, Sadır və Akiş rus vergi yığınlarına divan tuturdular. Amma Kəl Əhməd sonra ruslara satıldı və onun vasitəsilə xanlıq üzərində əsarət daha da güclənildi. 1521-ci ildə saray çevrilişi nəticəsində hakimiyyətə Krım xanlığının nümayəndəsi Sahib Gəray keçdi. Sahib Gəray Qazan xanlığında olan rusları sıxışdırmağa başladı. Bu vaxt Krım xanı Məhəmməd Gəray (Sahib Gərayın qardaşı) Krım və Noqay qoşunları ilə rus dövlətinə hərbi səfər təşkil etdi. O, Nijni-Novqorodu alıb Moskvaya yaxınlaşdı, amma onu ala bilmədi. Qazan xanlığı 28 il Krım xanlığının tabeliyində qaldı.

1552-ci ildə Litva ilə müharibəni qurtarmış rus çarı III Vasili qüvvəsini Qazan xanına qarşı yönəltdi. Sahib Gəray ruslarla toqquşmadan çəkindi və Türkiyənin vassallığını qəbul etdi. Lakin Rusiya Türkiyə ilə Qazan xanlığının bu razılığına qarşı çıxdı və Sahib Gəraya qarşı müharibəyə başladı. Sahib Gəray vəziyyətin çətinliyini görüb Qazanı tərk edərək Krıma getdi, yerinə isə qardaşı oğlu Səfa Gərayı qoydu (1524–1549). Səfa Gəray də Türkiyə tərəfdarı idi. Ondan sonra Qazan xanlığını Krımdan gəlmiş qoşunun başçısı Kuçak ələ keçirdi, xanlığa Səfa Gərayın kiçik yaşlı oğlu Uyatmışı təyin etdi. O, uşaq olduğuna görə əslində hakimiyyət Səfa Gərayın arvadı Soyom-Bikə xatun tərəfindən idarə olunurdu. Bu vaxt hakimiyyətə gəlmiş IV İvan Volqaboyunu işğal etmək istəyirdi. O, özü başda olmaqla 1548 və 1550-ci illərdə iki dəfə Qazan xanlığına qarşı hərbi səfər təşkil etdi, lakin hər iki yürüş uğursuz oldu. Kuçakın ordusu rus qoşunlarını qovub cıxartdı. IV İvan 1551-ci ildə Qazan yaxınlığında Sviyajsk qalasını tikdi. Bu qala Qazan xanlığına həlledici hücum üçün hərbi baza oldu. IV İvan 1552-ci ilin avqustunda yeni hərbi səfər təşkil etdi. Rus ordusu 150 min döyüşçü və 150 topdan ibarət idi. Səfər 40 gün çəkdi. Rus ordusu Qazan şəhərini mühasirəyə aldı və 1552-ci il oktyabrn 2-də şəhəri tutdu. Sonuncu Qazan xanı Yadigar xan əsir alındı. Lakin rus qoşunlarına qarşı mübarizə uzun müddət davam etdi. 1552-ci ilin dekabrında iri feodallardan biri olan Hüseyn Seidin başçılığı ilə milli azadlıq hərəkatı baş qaldırdı. Rus mütləqiyyətinin silahlı qüvvələrinin gücü ilə azadlıq hərəkatı amansızcasına yatırıldı və Qazan xanlığının ərazisində "sakitlik" yaradıldı. Qazan xanlığı ləğv edildi. Beləliklə, bu zəngin ölkə Rusiyanın müstəmləkəsinə çevrildi.

Qazan xanlığının ərazisi indiki Tatarıstan Respublikasının bir hissəsini təşkil edir. Xanlığın ərazisi Volqa çayının sağ sahillərindən Kama çayına qədər olan geniş bir sahəni əhatə edirdi. Bu yerlər ən qədim yaşayış məskənləri olmuşdur. Buranın ilk sakinləri marilərin, mordvaların, udlaudların əcdadları olmuşdur. Eramızın III–IV əsrlərindən başlayaraq bu yerlərə türkdilli tayfalar da axışıb gəlmiş burada məskunlaşmışlar. Vyatka çayı sahilində Udmurtlar, geniş meşə ətəklərində çuvaşlar, mordvalar, marilər, başqırdlar yaşayırdılar. Qazan xanlığının şimal və cənub sərhədləri dəqiq müəyyən deyildir. Qərbdə Qazan xanlığının ərazisini Moskva knyazlığından Sura çayı ayırırdı. Şərqdə Qazan xanlığı Viyatka çayına qədər uzanırdı. Cənub bölgələrində Noqaylar yaşayırdılar. VIII–X əsrlərdə Volqa ilə Kama çayı sahillərində məskunlaşan bulqar tayfaları uzun müddət yerli xalqlarla bir yerdə yaşayaraq qaynayıb qarışaraq Volqa-Kama bulqarları yaranmışdır. Mənbələrin verdiyi məlumatlara görə Qazan tayfaları vahid bir xalq kimi XIII əsrdə monqolların hücumlarından sonra formalaşmışdır.

Dövlətin başçısı xan olsa da, əslində onun fəaliyyətinə iri feodallar şurası (divan) istiqamət verirdi. Əsas torpaq sahibliyi forması soyurqal idi. Qazan xanlığının ictimai tərkibi xan, karaçi (4 məşhur nəsildən-Şirin, Barqın, Arqın, Qıpçaq-olan iri feodallar), sultan, əmir, mirzə, ulan, kazak, tacir və sənətkarlardan, azad kəndlilər, asılı kəndlilər, təhkimli hərbi əsirlər və kölələrdən ibarət idi. Xanlıq daruq (dairə) və uluslar (vilayət) bölünürdü. Xanlığın mülkiyyəti ona görə möhkəm idi ki, natural təsərrüfatla məşğul olurdu, yəni tələb olunan hər şey "yalnız evdə hazırlanırdı". Xanlıqda feodal istehsal üsulu mövcud idi: torpaqlar tək-tək feodalların əlində cəm olunmuşdu. Kəndlilər feodallara məxsus icmalarda yaşayırdılar və icarəyə götürdükləri torpaq paylarının əvəzində illik yasaq (vergi) verirdilər. Xan hərbi qulluğa görə tarxanlara torpaq verirdi. Şərq ölkələrində, məsələn, Mərkəzi Asiyada bu, "iqta" adlandırılırdı. Müəyyən vaxtdan sonra çox hallarda tarxanlar həmin torpaq sahələrini öz mülklərinə çevirirdilər. Bundan başqa məscidlərə də torpaq sahələri verilmişdi ki, bu, vəqf torpağı adlanırdı. Qazan xanlığında əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik idi. Əhali qabaqkı əsrlərdən fərqli olaraq köçəri maldarlıqla məşğul olmurdu. İkinci təsərrüfat məşğuliyyəti maldarlıq idi. Tatarlarda əsas qoşqu heyvanı at idi. Ona görə tatarların böyük at ilxıları var idi. Qədim bulqarların ənənəsini davam etdirən sənətkarlar dəri, gön və xəz məlumatı üzrə ixtisaslaşmışdılar, müxtəlif metal növlərindən əşyalar, hazırlayırdılar və onların məhsulları həm daxildə satılır, həm də xaricə aparılırdı. Qazan şəhərində XV əsrin sonlarından etibarən iki böyük daimi bazar vardı. Bu bazarlarda həm xanlığın kəndlərindən gələnlər həm də Volqaboyundan, Sibirdən və Şərqi Avropadan, o sıradan Krımdan və Rus dövlətindən gələn tacirlər alver edirdilər. 1552-ci ilin məlumatına görə Qazanda 5 min nəfər xarici tacir yaşayırdı. Bundan başqa hər ilin 24 iyulunda şəhərdə ticarət yarmarkası təşkil edilirdi. Yarmarkada İrandan, Həştərxandan, Krımdan, Mərkəzi Asiyadan və Qafqazdan gəlmiş tacirlər iştirak edirdilər. Şəhərdə iri karvansaraylar, qonaq evləri, məscidlər tikilir, planlı küçələr salınırdı. Şəhərdə çoxlu hamam tikilmişdi. O vaxtdan Volqaboyunda və sonra bütün Rusiyada Qazan yeganə şəhər idi ki, şərq üslubunda daimi fəaliyyətdə olan hamamlar vardı.

Xanlığın ərazisində çoxlu kiçik şəhərlər də vardı: Ələt, Tətəş, Qullar, Şəki, Alabuqu və s. Yuxarıda deyildiyi kimi, xanlıqda əhalinin əsas hissəsini tatar dilində "qara xalıq" (yəni, qara xalq, qara camaat) adlanan kəndlilər – rəiyyət təşkil edirdi. Onlar torpaqdan istifadə etdiklərinə görə öz gəlirlərindən vergi (yasaq) verirdilər. Yasaq məhsulun onda bir hissəsini əhatə edirdi. Kənd yerlərində əhali "qara xalq" "aksakkal" adlanan qocalar tərəfindən idarə edilirdi. Lakin "aksakkal"lar icmalarda yalnız ənənəvi başçı idilər. Vergi işlərinə darğalar baxırdılar. Vergilərin ağırlığı kəndli kütlərini müflisləşdirir və feodallarla kəndlilər arasında sinfi mübarizə kəskinləşirdi. 1496-cı ildə Qazan xanlığında kəndlilərin üsyanı baş vermişdi. Kəndli üsyanları 1524, 1531 və 1546-cı illərdə də olmuşdu. Qazan xanlığı 115 il yaşamışdır və bu müddət ərzində 14 xan sui-qəsd nəticəsində devrilmişdir.

• Uluq Məhəmməd xan (1438–1446)
• Mahmud xan (1446–1464)
• Xəlil xan (1466–1467)
• İbrahim xan (1467–1479)
• İlham Gali xan (1479–1485) (1486–1487)
• Məhəmmədd Əmin xan (1485–1486) (1487–1496) (1502–1518)
• Mamuk xan (1496–1497)
• Əbdül Lətif xan (1497–1502)
• Şahəli xan (1518–1521) (1546) (1551–1552)
• Sahib Gəray xan (1521–1525)
• Safa Gəray xan (1525–1532) (1535–1546) (1546–1549)
• Can Əli xan (1532–1535)
• Ödəmiş Gəray xan (1549–1551)
• Yadigar Məhəmməd xan (1552)

• Qızıl Orda