Qatı yanacaqlı raket mühərriki və ya Bərk yanacaqlı raket mühərriki — yanacaq və oksidləşdiricisi qatı fazda olan bir raket mühərriki növü. Hərbi raket sistemlərində, peyk buraxma sistemlərində və təhlükəsizlik yastıqlarında istifadə olunur. Çinlilər tərəfindən hazırlanmış və XIII əsrin əvvəllərindən etibarən çinlilər, farslar, monqollar və hindlilər tərəfindən müharibələrdə istifadə edilmişdir[1].
XX əsrə qədər istehsal edilmiş bütün raketlər yanacaq kimi yanıcı maddəsi, barıt və ya toz formasında olan yanacaqlardan istifadə edirdilər. Maye yanacaqla işləyən raketlərin meydana çıxması raketləri daha səmərəli və idarə oluna bilən hala gətirmişdir. Bununla belə, onların müəyyən üstünlükləri olduğundan, qatı yanacaqlı raketlər bu gün də hərbi sahədə, model raketlərdə və kosmik raketlərdə əlavə gücləndirici (booster) kimi geniş bir formada istifadə olunur.
Qatı yanacaqlı raketlər xarab olmadan uzun bir müddət ərzində saxlanıla bilər və tələb olunarsa dərhal hazırlanaraq atışa hazır vəziyyətə gətirilə bilər. Buna görə hərbi sənayedə müntəzəm olaraq istifadə olunurlar. Bərk yanacaqla işləyən raketlərin əsas üstünlükləri sadə struktura malik olduqları üçün istehsallarının asan və ucuz olması, ölçülərinə görə maye yanacaqla işləyən raketlərlə müqayisədə daha çox itələmə qabiliyyətlərinin olması və daha etibarlı olmalarıdır. Bu üstünlüklərinə görə onlar müasir kosmik raketlərdə maye yanacaqla işləyən raketlərlə bərabər istifadə olunurlar[2][3].
Maye yanacaqla işləyən raketlərdə yanacaq və oksidləşdirici ayrı-ayrı çənlərdə mayeləşdirilir və bu iki maye qarışdırılaraq yanma kamerasında yandırılır. Bərk yanacaq raketində isə, adından da göründüyü kimi, yanacaq və oksidləşdirici bərk formadadır. Bu iki maddə bir-biri ilə çox yaxşı bir formada qarışdırılır və bu halda raketin daxilinə yerləşdirilir, əgər qarışdırılma prosesi yaxşı olmazsa, yanma prosesi də düzgün getməyəcəkdir. Alovlanma prosesi zamanı meydana çıxan yüksək istilik eyni mühitdə olan oksigen və yanacağın reaksiyaya daxil olaraq yanmasına səbəb olur. Bu yanma prosesi nəticəsində meydana gələn isti və genişlənmiş qaz eqzosdan yüksək sürətlə çölə çıxır və raketin Nyuton qanununa (3-cü Qanun/Hərəkət-Reaksiya) müvafiq olaraq irəliləməsinə şərait yaradır.
Sadə bir bərk yanacaq raketində, yanma prosesi başladıldıqdan sonra yanma sürətini idarə etmək mümkün deyildir və yanacaq bitənə qədər də yanma prosesinin dayandırılması mümkün deyildir. Bu, bərk yanacaqla işləyən raketlərin ən böyük çatışmazlığıdır. Bununla belə, daha da təkmilləşdirilmiş bərk yanacaqlı raketlərdə yanma sürətini idarə etmək və ya yanma prosesini dayandırıb və sonradan yenidən işə salmaq mümkündür. Bundan əlavə mərhələli şəkildə yanan və hər bir mərhələsi istənildiyi zaman alışdırılan, qatı yanacaqlı raketlər də mövcuddur.
— Mexaniki cəhətdən çox sadə bir struktura malik olduqları üçün istehsal edilmələri asan və ucuz başa gəlir.
— Hazırlanma prosesi zamanı çox sayda hissəyə ehtiyac olmadığı üçün onların ölçüləri daha kiçikdir.
— Saxlanması və daşınması asandır, xarab olmadan uzun bir müddət ərzində saxlanması mümkündür.
— Onları atışa qısa bir müddət ərzində hazırlana bilərlər.
— İstənilən bir ölçüdə, hətta əl ilə asanlıqla tutula bilən ölçülərdə belə istehsal oluna bilinərlər.
— Ölçüləri ilə müqayisədə istehsal etdikləri itələmə qüvvəsi çox yüksəkdir.
— Onlar daha təhlükəsizdirlər, qəza ehtimalları daha azdır.
— Onların effektivliyi aşağıdır.
— Yanma sürətlərinə nəzarət etmək çox çətindir. Sadə strukturda olanlarında yanma sürətinə heç bir formada nəzarət etmək mümkün deyildir.
— Alışdırıldıqdan sonra yanacağı bitənə qədər yanma prosesini saxlamaq mümkün deyildir. Əgər mərhələli yanacaqlı bir raketdirsə, hər mərhələdə yanacaq başa çatdıqdan sonra yanma prosesi dayanır, yəni yanma prosesi istənilən zaman dayandırıla bilməz. (Yanma prosesini saxlayıb, yenidən işə sala bilən bərk yanacaqlı raketlər mövcuddur. Lakin bu raketlər mexaniki cəhətdən daha mürəkkəb olduqlarına görə, bu cür raketlərə çox da üstünlük verilmir, çünki bu prosesdən sonra (yanma prosesinin saxlanılıb, daha sonra yenidən işə salınması) maye yanacaqla işləyən raketlər işə düşür.)
- ↑ chapters 1–2, Blazing the trail: the early history of spacecraft and rocketry, Mike Gruntman, AIAA, 2004, ISBN 1-56347-705-X.
- ↑ Culler, Jessica. "LADEE - Lunar Atmosphere Dust and Environment Explorer". NASA. 2015-06-16. İstifadə tarixi: 2020-06-02.
- ↑ "LockMart And ATK Athena Launch Vehicles Selected As A NASA Launch Services Provider". www.space-travel.com.
- A. Davenas, redaktorSolid Rocket Propulsion Technology. Pergamon. 1992. ISBN 978-0080409993.
- SOKOLSKII, V. N, RUSSIAN SOLID-FUEL ROCKETS, January 1, 1967
- Qatı yanacaqlı raket mühərrikinin yanma məhsullarında qatılaşdırılmış faza hissəciklərinin yayılması
- Robert A. Braeunig rocket propulsion page
- Astronautix Composite Solid Propellants
- Ariane 5 SRB
- Amateur High Power Rocketry Association
- Nakka-Rocketry (Design Calculations and Propellant Formulations)
- 5 cent sugar rocket
- Practical Rocketry Arxivləşdirilib 2006-06-18 at the Wayback Machine
- NASA Practical Rocketry