Qaraman qalası (türk. Karaman Kalesi) — Türkiyənin Qaraman ili, Hisar rayonunda yerləşən qala. Qalanın xarici və orta divarları günümüzə gəlib çatmasa da, daxili qalası (narınqala) günümüzdə qalmaqdadır.
| Qaraman qalası | |
|---|---|
| türk. Karaman Kalesi | |
 Qalanın qərb fasadından görünüşü (sentyabr 2008) | |
 | |
| 37°10′55″ şm. e. 33°12′22″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə |
 Türkiyə |
| Şəhər | Qaraman |
| Rayon | Hisar |
| Yerləşir | Karaman |
| Aidiyyatı | Qaraman bələdiyyəsi [1] |
| Üslubu | qala |
| Material | daş |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Qalanın dəqiq tikilmə tarixi və memarı tarixə məlum deyil. Qala bir-birini dairəvi şəkildə əhatə edən xarici, orta və daxili divarlardan ibarət olub. Günümüzdə daxili qala və ara divarının bir hissəsinin qalıqları, bəzi yerlərdə isə xarici divarının qalıqları və fraqmentləri qalmaqdadır.[2] Daxili divarlarının ilk inşası Anadolu Səlcuqlu sultanı II Qılınc Arslanın və xarici divarlarının inşası isə 1192-1196-cı illər arasında hökmdarlıq etmiş sultan I Qiyasəddin Keyxosrovun dövrünə aiddir.[3]
Qaramanoğulları bəyliyi dövründə daxili qala bəylərin iqamətgahına çevrildi. Şəhər Osmanlı imperiyasının hakimiyyəti altına girdiyi zaman xarabalığa çevrilmiş olan qala, şəhərdəki bəzi tikililərin sökülməsi nəticəsində əldə edilən materiallarla yenidən inşa edilmişdir.[4][5][6] Osmanlı imperiyası dövründə daxili qala valilər tərəfindən istifadə edilmişdir.[5] Şəhərin üç qat divardan ibarət olduğunu yazan Övliya Çələbi, orta divarlar arasında məscid və qırx altı evin; orta divarların qırx qülləsi və iki qapısı, xarici divarların isə yüz qırx bürc və doqquz qapısı olduğunu bildirib.[7] Sonrakı dövrlərdə xarici divarlardakı darvazaların sayı on doqquza çatdı. Daxili qalanın əvvəllər mövcud olan xəndəyi sonradan doldurulmuşdur.[8]
Qala 1961 və 1975-ci illərdə bərpa olunub.[9] Mədəni İrsin Mühafizəsi Ali Şurasının 13 noyabr 1981-ci il tarixli A-2829 saylı qərarı ilə "Tarixi şəhər ərazisi" kimi qeydə alınmış və həmin tarixli A-3163 saylı qərarı ilə mühafizə altına alınmışdır. 1988-1991-ci illər arasında Qaraman bələdiyyəsi tərəfindən aparılan işlərdən sonra ətrafdakı yaşayış evləri sökülərək ərazi yaşıllığa çevrildi. İç qalada səhnə və tamaşaçı oturacaqları tikilərək, bu ərazidən teatr və tədbir mərkəzi kimi istifadə olunmağa başlandı.[10] Konya Mədəni və Təbiət İrsini Qoruma Şurasının 23 sentyabr 1992-ci il tarixli 815 saylı təklifi əsasında Konya Ölçmə və Abidələr Müdirliyinin təqdim etdiyi daxili qalanın bərpası qərarı icra edilmədi. 1993-cü ildə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən qalaya gecə işıqlandırması əlavə edildi.[11] 5 aprel 1995-ci ildə qeydə alınan qala, Konya Mədəni və Təbiət İrsi Qoruma Şurasının 2227 saylı qərarı ilə birinci dərəcəli şəhər arxeoloji ərazisinə çevrildi.[1]
Mədəni İrs və Muzeylər Baş İdarəsi 5 iyul 2012-ci il tarixli 149521 nömrəli qərarı ilə qalanın bərpasını asanlaşdırmaq üçün daxili qaladakı teatrın ləğv edilməsinə qərar verdi. Bu istiqamətdə Qaraman bələdiyyəsi tərəfindən 5 yanvar 2013-cü ildə başlayan qazıntı işləri divar qalıqlarının aşkarlanmasından sonra dayandırıldı. 2013-cü il iyulun 8-də başlanan və 31 dekabr 2013-cü il tarixinə qədər davam edən arxeoloji qazıntılar zamanı XIV əsrə qədər fəal şəkildə istifadə edilən Qaramanoğulları bəyliyinə aid olduğu güman edilən kompleks aşkar edildi. Kompleksdə qəbul və taxt zalları, dəfn otağı, ibadət otağı, hərəm otağı, qonaq otaqları, hamam, mətbəx, camaşırxana aşkar edilib.[9][12] Sonradan başlanan bərpa işləri, 2018-ci ildə tamamlandı. Bu istiqamətdə teatrın sonradan əlavə edilən tamaşaçı bölmələri söküldü, arxeoloji qazıntılar aparıldı, qala muzeyə çevrildi.[13]
Qaramanın Hisar rayonunda,[14] tell üzərində yerləşən qalada müxtəlif ölçülü və formalı doqquz bürc vardır. Dördbucaqlı planlı qalanın şimal-qərb və cənub-şərq künclərində prizmatik, şimal-şərq və cənub-qərb künclərində isə silindrik bürclər vardır. Bürclərin aşağıya doğru genişlənən və daha tünd daşdan ibarət aşağı hissəsi yuxarı hissədən əvvəl tikilmişdir. Şimal fasadının mərkəzində düzbucaqlı formalı bürc və onunla şimal-şərq küncü arasında nisbətən kiçik ölçülü düzbucaqlı formalı qala da yerləşir. Şərq tərəfdəki bürc düzbucaqlı planlıdır, üstü yarımsəkkizbucaqlıdır; qərb tərəfdəki bürc isə düzbucaqlı planlıdır. Qalanın giriş qapısı əvvəllər ikimərtəbəli olan cənub tərəfdəki düzbucaqlı bürcün qərb tərəfində yerləşir.[8]
Alçaq tağlı giriş qapısının üstündəki sivri tağlı, düzbucaqlı mərmər kitabədə yazı yoxdur. Darvazanı əhatə edən əyri kənarların üstündə uclu tağlar və oyma rumi motivləri ilə bəzədilmiş, hər tərəfi rozet relyeflərlə bəzədilmişdir. Yılmaz Öngə hesab edir ki, Əlaəddin bəy türbəsində tapılan fronton Gədik Əhməd Paşa tərəfindən sökülən Əlaəddin bəy məscidinin pəncərələrindən birinin üstündə yerləşirdi. Darvazanın fasadında və qalanın digər hissələrinin divarlarında İslam memarlığı və qeyri-islam memarlığı üslublu: naxışlı elementlərdən istifadə edilmişdir.[8]
Qalaya girişdən sonra, solda ikinci əsas darvazası var. Yılmaz Öngə darvazanın "ehtimal ki" Qaramanoğulları bəyliyi dövründən; XV əsrə aid olduğunu bildirir. Darvazanın yer səviyyəsindən iki və ya üç cərgəyə qədər uzanan daşlarındakı bəzəklər; bir sıra yarımulduzlu motivləri konkav profillə və silindrik pilasterlərlə əhatə olunmuşdur. Bu qalanın aşağı mərtəbəsində şərqə və cənuba açılan mazqalları da vardır.[8]
İkinci qapının açıldığı daxili həyətdə bürclərin aşağı mərtəbələrinə çıxışı təmin edən qapılar da vardır. Bürcləri qatlara ayıran taxta döşəmələr artıq mövcud deyil. Mərtəbələr daş pilləkənlərlə birləşdirilib.[8]
-
Günümüzdə qalmış mərkəzi divarların bir hissəsi (dekabr 2010) -
İç qaladan görüntü (sentyabr 2008) -
İç qalanın daxilindən görüntü (mart 2019) -
Qalanın gecə görüntüsü (may 2012)
- ↑ 1 2 Korumaz, Kayhan, 2019. səh. 382
- ↑ Korumaz, Kayhan, 2019. səh. 374
- ↑ Korumaz, Kayhan, 2019. səh. 374-375
- ↑ Boran, Ali. Türk sanatında kale mimarisi // Türkler Ansiklopedisi. 2002. səh. 885.
- ↑ 1 2 Korumaz, Kayhan, 2019. səh. 373, 375
- ↑ Önge, Yılmaz. "Karamanoğlu Alaaddin Bey Kümbetinin restorasyonu". Rölöve ve Restorasyon Dergisi. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. 21–24.
- ↑ Korumaz, Kayhan, 2019. səh. 376
- ↑ 1 2 3 4 5 Önge, Yılmaz. "Karaman Kalesi". Önasya. 4. 4 cild. Haziran 1969. 8–9.
- ↑ 1 2 "Karaman Kalesi kazıları tamamlandı". Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. 2014. 21 Temmuz 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 Temmuz 2023.
- ↑ Korumaz, Kayhan, 2019. səh. 377
- ↑ Korumaz, Kayhan, 2019. səh. 383
- ↑ "Karaman Kalesi'nde kazı tamamlandı". Karamandan. 8 Şubat 2014. 22 Temmuz 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 Temmuz 2023.
- ↑ Korumaz, Kayhan, 2019. səh. 383-384
- ↑ Korumaz, Kayhan, 2019. səh. 372
- Korumaz, Mustafa. Karaman Tarihî Kalesi'nin yeniden kullanım olanaklarının değerlendirilmesi // Onar Güneş, Özlem; Çolaklar, Huriye (redaktorlar ). Dil-Edebiyat ve Tarih Araştırmaları II. İstanbul: Hiperyayın. 2019. 371–402. ISBN 978-605-281-475-8. (#first_missing_last)