Qaralama:Dilzarə Ağayeva

Dilzarə Ağayeva 05 iyun 1968-ci il tarixində Quba şəhərində anadan olub. 1975-1985-ci illərdə Quba şəhər 2 saylı orta məktəbində təhsil alıb. 1985-1990-cı illərdə Bakı Dövlət Universitetinin biologiya fakultəsinin tələbəsi olub, 1990-cı ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Botanika İnstitutunda (hazırda AR ETN Botanika İnstitutu) baş laborant vəzifəsində işə başlayıb, 2010-cu ildən şöbə müdiri vəzifəsində çalışır.

1992-1996-cı illərdə “Botanika” ixtisası üzrə AMEA Botanika İnstitutunun dissertantı olub və “Azərbaycanda ağac cinslərinin tra­xeo­mi­kozlarını törədən göbələklərin bioloji xüsusiyyətləri” mövzusunda müda­fiə etdiyi dissertasiya işinə görə ona biologiya elmləri namizədi, 2014-cü ildə “Mikologiya” ixtisası üzrə “Meşə ağac­la­rının göbələkləri, fitopatogen növlərin taksonomiyası və filogeniyası” adlı dissertasiya işinə görə biologiya üzrə elmlər doktoru elmi dərəcəsi verilmişdir. 2001-2002-ci illərdə Cənubi Afrika Respublikasının Pretoriya Universitetinin nəzdində Meşə və Kənd Təsərrüfatı Biotexnologiyaları İnstitutunda (FABI) PostDok proqram yerinə yetirib. 2006-cı ildə dosent, 2025-ci ildə professor elmi adına layiq görülmüşdür.

Dilzarə Ağayeva işini Azərbaycanda coğrafi bölgələr və taksonomik qruplar nəzərə alınmaqla göbələklərin müxtəlifliyi, yayılması üzrə məlumatların toplanması, molekulyar bioloji yanaşmalardan istifadə etməklə patogen və mübahisəli növlərin statusunun müəyyənləşdi­ril­məsi, ekosistemdə tarazlığı pozan,  həmçinin tibbi əhəmiyyətli, nadir və təhlükə altında olan növ­lərin aşkar edilməsi və biologiyasının öyrə­nil­məsi, qorunmasına dair təkliflərin hazırlanması istiqamətində qurmuşdur. Tədqiqatçı son 25 il ərzində Azərbaycanda göbələk müxtəlifliyinin öyrənilməsini diqqət mərkəzində saxlamaqla göbələklərin morfologiyası, ultrastruktur tədqiqatları, bitki-patogen əlaqələri, patogen göbələklərin genetik müxtəlifliyinin tədqiqi istiqamətində bir sıra işlər görmüşdür. Rəqabətli beynəlxalq təqaüd proqramları (DAAD, UNESCO), Almaniya, ABŞ, CAR, İsveçrə və İtaliya ilə birgə layihələr üzrə uzunmüddətli əməkdaşlıqlar ona digər ölkələrdə təcrübə qazanmağa və geniş beynəlxalq şəbəkə yaratmağa imkan vermişdir ki, bu da tədqiqat işlərini molekulyar sistematika, populyasiya genetikası kimi DNT-analizləri tələb edən istiqamətlərdə aparmağa imkanlar açılmışdır. O, xarici ölkələrdə çoxsaylı beynəlxalq mikoloji və botaniki konfrans, konqres (IBC, IMC, ICPP) və digər tədbirlərin (EPPO, FAO, ICCP, IUFRO) iştirakçısı olmuş və aidiyyəti üzrə təqdimatlar etmişdir.

1999-2000, 2016-2017-ci illərdə Bakı Dövlət Univrersitetində, 2018-2023-cü illərdə Botanika İnstitutunda müəllim olaraq təhsil prosesində iştirak etmişdir. Hazıradək 4 magistr və 2 biologiya üzrə fəlsəfə doktoru yetişdirmişdir.

1999-2000-ci illərdə Botanika İnstitutunun elmi katibi, 2005-2010-cu illərdə Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Dövlət Fitosanitar Nəzarəti Xidmətində beynəlxalq əlaqələr üzrə baş məsləhətçi, 2010-cu ildən hazıradək Botanika İnstitutunda “Mikologiya və ibtidai bitkilər” şöbəsinin müdiri, 2015-2025-ci illərdə Botanika və Mikrobiologiya İnstitutlarında fəaliyyət göstərən Müdafiə Şuralarının üzvü, 2013-2018-ci illərdə Azərbaycan Elm Fondunun eksperti, 2018-ci ildən hazıradək “Plant & Fungal Research” jurnalının  redaktor müavini, 2019-2022-ci illərdə Azərbaycan Botaniklər Cəmiyyətinin elmi katibi, “Azerbaijan Journal of Botany” nəşrinin redaktor müavini, 2021-2022-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Elmi Tədqiqatlar üzrə Əlaqələndirmə Şurasının Biologiya, Aqrar və Tibb Elmləri üzrə Problem Şurasının katibi olmuşdur. O, 2018-ci ildən Beynəlxalq Meşə Tədqiqat Təşkilatları İttifaqının (IUFRO) assosiativ üzvüdür.

Azərbaycanda Cryphonectria parasitica (şabalıd xərçəngi), Ophiostoma novo-ulmi (qarağacın holland xəstəliyi) və Armillaria mellea (kök çürüməsi) patogen göbələklərinin mövcudluğu araşdırılmış (Aghayeva & Harrington 2008a, 2008b), mikoparazit Tuberculina növlərində digər Basidiomycota göbələklərindən fərqlənən konidiogenezin xüsusi xüsusiyyətləri aşkar edilmişdir (Aghayeva et al 2016).

Patogen göbələklərə dair ilk işlərə Ophiostoma cinsi göbələkləri üzrə tədqiqatlar daxildir. Azərbay­canda endem şam ağacından (Pinus brutia subsp. eldarica) Ophiostoma ips göbələyi və onun həşərat vektorları olan qabıq böcəkləri (Coleoptera: Scolytidae, Orthotomicus erosus və Hylurgus ligniperda) aşkar edilmişdir. Böcək növlərinin Azərbaycana yaxın zaman­larda introduksiya edilməsinə dair ehtimal irəli sürülmüşdür.

Ophiostoma ips və onun həşərat vektorları (Coleoptera: Scolytidae: Orthotomicus erosus və Hylurgus ligniperda) Azərbaycan üçün yeni qeydə alınmış (Aghayeva & Harrington 2011) və onların qabıq böcəyi assosiasiyaları ilə birlikdə Azərbaycana bu yaxınlarda gətirildiyi göstərilmişdir. Ophiostoma spp. və Sporothrix anamorfları morfoloji və genetik cəhətdən xarakterizə edilmişdir (Aghayeva et al. 2004, 2005). Ophiostoma quercus kompleksi daxilində digər növlərin taksonomik statusu dəyərləndirilmiş və sinonimlər kimi yenidən təşkil edilmişdir (Grobbelaar et al. 2009).

Ölkədə C. parasitica populyasiyası fenotipik və genotipik markerlər, o cümlədən vegetativ uyğunluq növləri, cütləşmə tipləri və mikrosatellit genotipləri xarakterizə edilmişdir (Aghayeva et al. 2017, 2018). Cryphonectria parasitica tədqiqatları kontekstində əvvəllər məlum olmayan iki mikovirus (Cryphonectria parasitica sclerotimonavirus 1, Cryphonectria parasitica ambivirus 1) təsvir edilmişdir (Forgia et al. 2021).

Azərbaycanda unlu şeh göbələkləri (Erysiphaceae) araşdırılmış, 9 cinsə aid 134 növdən ibarət siyahı hazırlanmışdır (Aghayeva, Abasova 2021). Erysiphe, Ophiostoma, Raffaelea və Sporothrix cinslərinə aid elm üçün 9 yeni növ təsvir edilmiş, Azərbaycan üçün 10-larla yeni mikromiset və makromiset növləri aşkar edilmişdir (Harrington et al. 2008, 2010, 2011).

Şəki, Quba, Göygöl rayonlarının meşə ekosistemlərinin makrogöbələkləri ətraflı tədqiq edilmiş və ərazi üçün tipik, nadir, tibbi əhəmiyyətli göbələk növlər müəyyən edilmişdir.

Azərbaycanda ağac və kol növləri ilə assosiasiyada olan həm angiosperm, həm də gimnospermlər üzərində 18 fəsilə, 30 cinsə aid 49 bitki növündə 193 göbələk qeydə alınmışdır (Ağayeva 2023, Aghayeva 2024). Siyahıya həmçinin mühüm bitki patogenləri haqqında məlumatlar daxildir.

Dilzarə Ağayeva 200-dək elmi əsərin, o cümlədən 3 kitabın, xaricdə istinad əmsallı jurnallarda çap olunmuş çoxsaylı məqalənin müəllifidir.

Ağayeva D.N. (2011) Mikologiyada tətbiq  edilən ənənəvi  və müasir  metodlar. Bakı: Elm, 208s, ISBN 978-9952-453-17-1

Ağayeva D.N., Sadıqov A.S. Abşeronun mikobiotası (məlumat siyahısı, sinonim­lər, qeydlər). Bakı: Elm, 254s., ISBN 978-9952-495-26-3

Ağayeva D.N. (2023) Azərbaycanda meşə ağaclarının göbələkləri, onların taksonomiyası və filogeniyası. Bakı: Elm, 396 s. ISBN 978-9952-569-11-7

Guseinov E., Aghayeva D.N. (1997) The morphological and cultural signs of the vascular mycosis agents of forest tree types in Azerbaijan. Turkish Journal of Botany (TÜBİTAK), 21(1):19-26. https://journals.tubitak.gov.tr/botany/vol21/iss1/4/

Aghayeva D.N., Wingfield M.J., de Beer Z.W., Kirisits T. 2004. Two new Ophiostoma species with Sporothrix anamorphs from Austria and Azerbaijan. Mycologia. 96 (4):865 – 877.

Aghayeva D.N., Wingfield M.J., Kirisits T., Wingfield B.D. (2005) Ophiostoma dentifundum sp. nov. from oak in Europe, characterized using molecular phylogenetic data and morphology. Mycological Research, 109 (10):1127–1136. https://doi.org/10.1017/S0953756205003710

Aghayeva D.N., Harrington T.C. 2008.  First report of Cryphonectria parasitica on chestnut (Castanea sativa) in Azerbaijan. Plant Pathology, 57: 383.  https://doi.org/10.1111/j.1365-3059.2007.01721.x

Harrington T.C., Fraedrick S.W., Aghayeva D.N. (2008) Raffaelea laurelensis, a new ambrosia beetle symbiont and pathogen on the Lauraceae.  Mycotaxon, 104: 399–404.

Harrington T.C., Aghayeva D.N., Fraedrick S.W. (2010) New combinations in Raffaelea, and four new species from the redbay ambrosia beetle, Xyleborus glabratus. Mycotaxon, 111(5): 337–361. DOI: https://doi.org/10.5248/111.337

Harrington T.C., Yun H.Y., Lu Sh-Sh., Goto H., Aghayeva D.N., Fraedrick S.W. (2011) Isolation of Raffaelea lauricola and other symbionts from the redbay ambrosia beetle, Xyleborus glabratus, in Taiwan and Japan. Mycologia.103 (5):1028–1036.  DOI: 10.3852/10-417

Wall J.R., Aghayeva D.N. (2014) The practice and importance of chestnut cultivation in Azerbaijan in the face of blight, Cryphonectria parasitica (Murrill) Barr. Ethnobotany Research and Applications, 12: 165–174. www.ethnobotanyjournal.org/vol12/i1547-3465-12-165.pdf

Aghayeva D.N., Lutz M., Piątek M. 2016. Transmission electron microscopy of Tuberculina species (Helicobasidiales) reveals an unique mode of conidiogenesis within Basidiomycota. Fungal Biology, 120: 1010–1016. DOI: 10.1016/j.funbio.2016.04.007

Meyer J.B., Trapiello E., Senn-Irlet B., Sieber T.N., Cornejo C., Aghayeva D.N., González A.J., Simone P. (2017) Phylogenetic and phenotypic characterization of Sirococcus castaneae comb. nov. (Syn. Diplodina castaneae), a fungal endophyte and potential pathogen of the European chestnut.  Fungal biology, 121: 625–637. 10.1016/j.funbio.2017.04.001

Aghayeva D.N., Rigling D., Prospero S. (2017) Low genetic diversity but frequent sexual reproduc­tion of the chestnut blight fungus Cryphonectria parasitica in Azerbaijan.  Forest Pathology, 47(5) DOI: 10.1111/efp.12357

Abasova L.V.,  Aghayeva D.N., Takamatsu S.  (2018) Notes on powdery mildews from Azerbaijan I. Genus Erysiphe.  Current Research in Environmental & Applied Mycology (CREAM), 8(1): 30–53. https://www.creamjournal.org/pdf/CREAM_8_1_3.pdf

Abasova L.V., Aghayeva D.N., Takamatsu S. (2018) Erysiphe azerbaijanica and E. linderae: two new powdery mildew species (Erysiphales) belonging to the Microsphaera lineage of Erysiphe.  Mycoscience. 59:  181–187. DOI: 10.1016/j.myc.2017.10.002

Aghayeva D.N., Rigling D., Meyer J., Mustafabeyli E. (2018) Diversity of fungi occurring on the bark of Castanea sativa in Azerbaijan. Acta Horticulture, P. 79–86. https://doi.org/10.17660/ActaHortic.2018.1220.12

Mustafabayli E., Aghayeva D.N. (2019) New mushroom records for Azerbaijan. Ukrainian Botanical Journal, 76(4) 356–361, https://doi.org/10.15407/ukrbotj76.04.356

Del Carratore R., Aghayeva D.N., Ali-zade V.M., Bartolini P., Della Rocca R., Pepori A., Maserti B. (2021) Detection of Cryphonectria hypovirus 1 in Cryphonectria parasitica isolates from Azerbaijan. Forest Pathology, 00:e12718. DOI: 10.1111/efp.12718

Forgia M., Isgenderli E., Aghayeva D., Huseynova I., Turina M. (2021) Virome characterization of Cryphonectria parasitica isolates from Azerbaijan unveiled a new mymonavirus and a putative new RNA virus unrelated to described viral sequences. Virology, 553: 51–61, https://doi.org/10.1016/j.virol.2020.10.008

Aghayeva P., Cozzolino S., Cafasso D., Ali-zade V., Fineschi S., Aghayeva D. (2021) DNA barcoding of native Caucasus herbal plants: potentials and limitations in complex groups and implications for phylogeographic patterns. Biodiversity Data Journal, 9: e61333, 28 p. DOI: 10.3897/BDJ.9.e61333

Aghayeva D.N., Abasova L.V. (2021) A checklist of powdery mildews (Erysiphaceae, Ascomycota) known from Azerbaijan. Sydowia, 74: 001–013. https://www.verlag-berger.at/detailview?no=2931

Marco F., Na­var­ro B., Daghi­no S., Cervera A., Gisel A., Pe­rotto S., Agha­ye­va D.N., Akin­yuwa M.F., Gob­bi E., Zhel­udev I.N., Edgar R.C., Chikhi R., Turina M., Ba­ba­ian A., Serio F.D.,de la Peña M. (2023) Hybrids of RNA viruses and viroid-like elements replicate in fungi. Nature Communications,14: 2591. https://doi.org/10.1038/s41467-023-38301-2

Antonelli A., Teisher J.K., Smith R.J., Ainsworth A.M., Furci G., Gaya E., Gonçalves S.C., Hawksworth, D.L., Larridon I., Sessa E.B., Simões A-R.G., Suz L.M., Acedo C., Aghayeva D.N., Agorini A. A., Al Harthy L.S., Bacon K.L., Chávez-Hernández M.G., Colli-Silva M., Crosier J., Davey A.H., Dhanjal-Adams K., Eguia P.Y., Eiserhardt W.L., Forest F., Gallagher R.V., Gigot G., Gomes-da-Silva J., Govaerts R.H.A., Grace O.M., Gudžinskas Z., Hailemikael T.G., Ibadullayeva S.J., Idohou R., Márquez-Corro J.I., Müller S.P., Negrão R., Ondo I.1,, Paton A.J., Pellegrini M. O. O., Penneys D.S., Pironon S., Rafidimanana D.V., Ramnath-Budhram R., Rasaminirina F., Reiske J.A., Sage R. F., Salino A., Silvestro D., Simmonds M.S.J., Soto Gomez M., Souza J.L., Taura L., Taylor A., Vasco-Palacios A.M., Vasques D.T., Weigelt P., Wieczorkowski J.D., Williams C. (2024) The 2030 Declaration on Scientific Plant and Fungal Collecting. Plants, People, Planet. DOI: https://doi.org/10.1002/ppp3.10569

Aghayeva D.N. (2024) A checklist of Ascomycota found on forest trees and shrubs in Azerbaijan. Sydowia, 76: 71-93. DOI: 10.12905/0380.SYDOWIA76-2024-0071

Alimammadova-Husuyeva A.A., Bısko N., Mytropolska N.Yu., Gurınovych N.V., Aghayeva D.N. (2025) Аntimicrobial activity in cultures of some xylotrophic basidiomycetes from Azerbaijan. Ukrainian Botanical Journal, 82 (3): 252-25. https://doi.org/10.15407/ukrbotj82.03

Yusifova Y.A., Aghayeva D.N. (2025) Taxonomic composition of macromycetes of Goygol National Park ın Azerbaijan. Chornomorski Botanical Journal,  21 (1): 31–40. https://doi.org/10.32999/ksu1990- 553X/2025-21-1-2

Yusifova Y., tul-Wahab A., Choudhary I.M., Siddiqui M., Khan N., Atif M., Zafer H., Aghayeva D.N. (2025) Laetiporus sulphureus mushroom culture - source of secondary metabolites and catalyst for biotransformation of breast cancer drug exemestane. Steroids, 221:109647. doi: 10.1016/j.steroids.2025.109647

• 2023-2024: “Meşə zərərvericiləri və xəstəlikləri ilə mübarizə üçün potensialın və məlumat bazasının gücləndirilməsi”. FAO-AR Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin birgə layihəsi, ekspert.
• 2023-2024: “Qarabağ florasında yabanı bioloji resursların taksonomik tərkibi və variativliyinin saxlanması üçün etnobioloji informasiyaların icmalara çatdırılması”. AR ETN layihəsi, iştirakçı.
• 2016–2018: “Azərbaycanda şabalıd ağaclarının (Castanea sativa Mill.) sağlamlıq vəziyyətinin qiymətləndirilməsi: şabalıd quruması və onunla bağlı göbələk xəstəliklərinə diqqət”. AMEA-Italiya Milli Tədqiqatlar Şurasının (CNR) birgə proqramı üzrə bilateral tədqiqat layihəsi, həmrəhbər (həmrəhbər Dr. B.Maserti, Davamlı Bitki Mühafizə İnstitutu (IPSP), Florensiya).
• 2015–2016: “Azərbaycanda şabalıd xərçəngi: Cryphonectria parasitica (Murrill) M.E.Barr növünün populyasiya strukturunun və bioloji nəzarət üçün ötürülə bilən hipovirulentliyin effektivliyinin öyrənilməsi”. Elmin İnkişafı Fondu, EIF2013-9(15)-46/29/3, həmrəhbər (həmrəhbər Dr. D.Rigling, İsveçrə Federal Meşə, Qar və Landşaft Tədqiqatları İnstitutu (WSL), Birmensdorf).
• 2011:  “Şimali Azərbaycanda Cryphonectria parasitica ilə mübarizə və şabalıd istehsalının qorunması” Azərbaycanda Norveç Humanitar Müəssisəsi, həmrəhbər (həmrəhbər Wall J., Kornell Universiteti, İthaka, Nyu York).
• 2010–2011: “Biomüxtəlifliyin qorunması: Azərbaycanın nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki və göbələk növlərinin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi” SDF-2010-1(1)-40/26-3, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu, iştirakçı.
• 2010–2011: “Azərbaycanda şam ağaclarını məhv edən qabıq böcəkləri (Coleoptera: Scolytidae) ilə əlaqəli patogen göbələklərin təyin edilməsi və kəmiyyətinin müəyyən edilməsi üçün molekulyar əsaslı metodların tətbiqi” Ukrayna Elm və Texnologiya Mərkəzi (STCU) № 4797 layihə, rəhbər (məsləhətçi Prof. Dr. T.Harrington, Ayova Dövlət Universiteti (ISU), Ayova)
• 2007–2008: "Ətraf mühit/enerji təhlükəsizliyinin zəifliyinin qiymətləndirilməsi üçün yeni alət” STCU layihə 3964, iştirakçı.
• 2006–2008: “Ətraf mühitin mühafizəsi: Azərbaycanda göbələk assosiasiyalarının monitorinqi və bəzi ağac növlərinin xəstəliklərinin tədqiqi” STCU layihə № 3625, rəhbər (məsləhətçi Prof. Dr. T.Harrington, Ayova Dövlət Universiteti (ISU), Ayova)
• 2006: “Azərbaycanda Qarağacların Holland xəstəliyi ilə sirayətlənmiş Ulmus spp. div. və şabalıd xərçəngi əlamətləri göstərən Castanea sativa”. Unesco/Keizo Obuchi, Tədqiqat üçün təqaüd proqramı (Ayova Dövlət Universiteti (ISU), Ayova).
• 2006: “Tuberculina növlərinin konidiogenezinin ultrastruktur müayinəsi və pas göbələklərində spermatiyanın genezisi ilə müqayisəsi”. DAAD təqaüd proqramı (Tübingen Universiteti, Tübingen).
• 2002–2003: “Azərbaycanda və Çində müxtəlif ağaclarda rast gəlinən ofiostomatoid göbələklərin taksonomiyası”. Pretoriya Universitetinin PostDok təqaüd proqramı (Meşə və Kənd təsərrüfatı Biotexnologiyalar İnstitutu, Pretoria Universiteti, Pretoria).

Elmi-pedaqoji və təşkilati işlərdə nümunəvi xidmətlərinə görə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Rəyasət Heyətinin Fəxri Fərmanı (2007, 2020, 2023)

ORCID: https://orcid.org/0000-0001-7082-4070

Web of Science: https://www.webofscience.com/wos/author/record/ACZ-0173-2022

Scopus: https://www.scopus.com/authid/detail.uri?authorId=8908782700

ResearchGate: https://www.researchgate.net/profile/Dilzara-Aghayeva?ev=hdr_xprf

Google Scholar: https://scholar.google.com/citations?user=tZKIENcAAAAJ&hl=en

İbadullayeva S. Mikologiya sahəsində beynəlxalq miqyasda tanınmış alim. Elm qəzeti № 26(1380), 21 iyul  2023 

AR ETN Botanika İnstitutu:https://www.botany.az/

Plant & Fungal Research: https://plantfungalres.az/