Qaralama:Azərbaycan folklorunda su kultu

Türk mifologiyası və folklorunda olduğu kimi Azərbaycan folklorunda da su kultu ilə bağlı ən məşhur obrazlardan biri «Abi-Həyat», yəni «Dirilik suyu» obrazıdır. Mifoloji əfsanə və rəvayətlərdə, xüsusilə nağıllarda geniş yayılmış dirilik suyu həyatverici keyfiyyətə malikdir. Onu içən ölümsüzlük – əbədi həyat əldə edir. Dirilik suyu obrazının əsas xüsusiyyəti olan həyatvericilik mifoloji su stixiyasının kosmoqonik, yəni yaradıcılıq xassəsi ilə bağlıdır. Su ilkin başlanğıcda kosmosun – dünyanın yaradılmasında iştirak edən əsas ünsürdür. Dirilik suyu da həmin başlanğıc suyun obrazıdır: onunla bağlıdır. Dirilik suyu adi sulardan fərqlənir: o, həyatverici funksiyaya malikdir və onu hər yerdə əldə etmək olmur. Dirilik suyu adi insanların əlinin çatmadığı yerlərdə, adətən, zülmətdə yerləşir. Onu əldə etmək hər adama qismət olmur. Ona görə də dirilik suyu, adətən, peyğəmbərlər, möcüzəli qəhrəmanlar və s. ilə bağlı olur. Su kultu ilə bağlı türk mifoloji düşüncəsində, o cümlədən Azərbaycan mifoloji mətnlərində geniş yayılmış obrazlardan biri də su yiyəsidir. Su əyəsi//su anası bir obraz kimi «əyə» haqqında inanclarla bağlıdır. Əyələr müxtəlif yerlərlə bağlı ruhlardır. Su əyələri bunlardan biridir. Su əyəsi obrazının «çay qarısı», «çay anası», «su pərisi», «Məleykə» və s. kimi variantları var. Bu variantlar adları və funksiyaları cəhətindən müəyyən fərqlərə malik olsa da, öz aralarında bir obrazda – bir ortaq variantda birləşirlər. Qərbi Azərbaycanın Qaraqoyunlu mahalına dair mifoloji mətnlər su əyəsi ilə bağlı inancları bütöv halda təqdim edir. Bu mətnlər təsdiq edir ki, hər yerin və hər şeyin öz hami ruhu var və su əyəsi də onlardan biridir: «Yer üzərində olan bütün cannı və cansızların hər birinin öz əyələri var. Suyun da öz əyəsi var. Gərəh bunnarın hamısına salam verəsən» ^[3] İnsan su əyəsi ilə bağlı qaydaya əməl etməlidir. Əks halda su əyəsi ona qarğış edər: «Suya salam verməsən, su sənə qarğış eliyər. Səhər-səhər axar çayın üzərinə gedif salam verməlisən, yoxsa su sənə xətər toxuyar» ^[4] Su əyəsi hər bir suda – çayda da, bulaqda da olur. Əgər qaydalara əməl edilsə, su əyəsi insana xeyir verər: «Bulax başına gedərkən bulağa səcdə etməli, suyunu içməmişdən əvvəl bir ovuc götürüf üzünə səpməli və salavat çevirməlisən. Belə edəndə işin uğurru olar» ^[5] Suyun üstündən keçməyin də öz qaydası var: «İnsan sudan addayanda salam verməlidi, yoxsa su ondan inciyər, qarğıyar» ^[6]

Su kultunun Azərbaycan xalqının mifoloji dünyagörüşündəki yeri, rolu inanc mətnlərində hərtərəfli əks olunmuşdur. Xalqımızın ta qədimlərdən suya hansı dəyər verməsi, onda nə kimi xariqüladə keyfiyyətlər görməsi, suyu necə müqəddəsləşdirməsi, onun magik xüsusiyyətlərindən necə istifadə etməsi bu inanclarda rəngarəng şəkillərdə görünür. Naxçıvan bölgəsindən toplanmış inanca görə, «pis yuxunu suya danışallar ki, yuyup aparsın. Yaxşı yuxunu da danışallar ki, aydınnıx olsun» ^[7] Göyçədən toplanmış mətndə bu görüş aydın bir dillə ifadə (həm də izah) olunmuşdur: «Qorxulu yuxunu suya söyləmək lazımdı ki, bədbəxt hadisə yuxu görənnən uzaxlaşsın»^[8] Zəngəzur bölgəsinə dair inanc mətni: «Yuxuu qarışdıranda itə çörəh, toyuğa bir qab dən atarsan. Sora suya nağıl eləsən, xətər sovuşar» ^[9] Ulularımız suyun şəfaverici qüdrətinə də çox inanmışlar. Naxçıvandan toplanmış inanc mətnində deyilir: «Yazda birinci dəfə sel gələndə selin qabağından kim su doldurub içsə, hər dərdi sağalar deyərlər» ^[10] Həmin məzmuna uyğun Şəki-Zaqatala inancı: «Yazda birinci dəfə sel gələndə kim honun suyunnan içsə, bütün xəsdəlikləri sağalar» ^[11] Mifoloji inanclarda su xeyir-bərəkət vericisi də hesab olunur. Yağış yağanda insanlar «göydən nur-bərəkət yağır» deyirlər. Göyçə inancına görə, «dolu yağanda onun bir dənəsini nehrəyə atıllar ki, bərəkətdi olsun» ^[12] Bu inanclar məlum edir ki, suyun insan həyatında, daha doğrusu, onun taleyində rolu böyükdür. Demək, su insanın taleyinə təsir edir, baş verəcək pis hadisənin qabağını alır, şəfa verir. Bəs suya bu qüvvəni verən nədir? Oğuz inanclarına görə, su Haqqın – Allahın üzünü görmüşdür. Su qədimlərdən bəri ilahi qüvvə ilə bağlı hesab olunmuşdur.

Əfsanələr nə qədər müasirləşsə də, onlarda su kultu ilə bağlı inamlar öz izlərini saxlayır. Su kultu ilə birbaşa, ya da dolayısı ilə bağlı əfsanələrin təhlili mifik su inamının milli düşüncə tariximizin rəngarəng səhifələrini üzə çıxarır. Əfsanələrin içərisində su ilə bağlı olanlar xüsusi yer tutur. Bunların sayı-sırası çox genişdir. «Nuhun tufanı», «Cincili bulaq», «Göy göl», «Zeynəb gölü», «Qanlı göl», «Yeddi bulaq», «Oğlan-qız məqbərəsi», «Arpaçay gözəli», «Çömçəxatun» ^[13] «Göyçə gölü», «Qırxbulaq», «Pəri bulağı», «Qoşabulaq», «Subatan», «Qiblə bulağı» ^[14] «Qanıx çayı», «Nohur gölü», «Soyuqbulaq», «Şirinbulaq» ^[15] «Qanlı körpü», «Sona bulağı», ^[16] «Nəzir bulağı» ^[17] «Əlican çayı», «Şirin bulaq əfsanəsi», «Oğlan bulaq, Qız bulaq» ^[18] «Gəlinbatan bulağı», «Nazik novurca», «Cuvuddar bulağı», «Kür bulaq», «Pir bulaq», «Qızdırma bulağı» ^[19] Alar çayı» ^[20] və s. kimi çoxlu əfsanələr (o cümlədən əfsanələrə qarışmış rəvayətlər) ya birbaşa, ya da dolayısı ilə su ilə əlaqədardır. Bu əfsanələr bu fikri təsdiq edir ki, əfsanələrdəki su obrazı məzmun və şəklindən asılı olmayaraq qədim inanc və etiqadlarla bağlıdır.

Azərbaycan nağıllarında su ünsürü ilə bağlı inamların rəngarəng obrazlarına rast gəlinir. Nağıllarda su kultunun əsas mifoloji xassəsi ilk növbədə suyun magik verimlilik, bəxşedicilik xassəsidir. «Qaraqaşın nağılı»nda su pəhləvanlıq qüdrəti, «Tacir oğlu» nağılında dirilik, «Fatmanın nağılı»nda gözəllik, «Naxırçı və padşah qızı» nağılında cavanlıq və gözəllik, «Reyhanın nağılı» və «Dağlar qızı Sevda» nağıllarında övlad bəxş edir. Nağıllarda su ilə bağlı dərya atları obrazı, pəri obrazları, suyun qabağını kəsən qüvvə əjdaha-ilan obrazları var. Ümumiyyətlə, nağıllarda su stixiyası ilə bağlı obrazlar zəngin məzmunludur. Nağıllarda suyun verimlilik xüsusiyyəti əslində, onun dirilik suyu – abi-həyat olmasını göstərir. Nağıllarda su inamlarının, ümumiyyətlə, Azərbaycanın qədim dünyagörüşünün – mifologiyasının ilkin insançılıq fəlsəfəsi ilə bağlılığı daim təsdiq olunur. Azərbaycan ənənəvi düşüncəsi haqq-nahaq, mərd-namərd, xeyir-şər prinsipləri üzərində qurulmuşdur. Gözəlliyə qəsd edənlər, haqqı tapdalayanlar, zülm edənlər, hiyləgərlər, namərdlər həmişə öz cəzalarını alırlar. Su ilə bağlı mifoloji görüşlərdə də bu prinsip dəyişməz qalır. Su obrazları xalqın xeyir-şər, haqq-nahaqq, ədalət haqqındakı görüşlərindən qırağa çıxmır. Su kultunun obraz təcəssümləri xarici görkəmlərinin necəliyindən, süjet-epizod təfərrüatlarından asılı olmayaraq, xalqımızın həyat, insan, dünya haqqında həmişə müdrik olan həqiqətlərini təsdiq edir.

Dastanlarda su kultu – suya pərəstiş və onunla bağlı inamlar, obrazlar zəngin məna aləminə malikdir. Su kultu ilə bağlı inamlar oğuznamələrdə, o cümlədən «Kitabi-Dədə Qorqud»da xüsusi zənginliyə malikdir. «Kitabi-Dədə Qorqud»da su stixiyası ilə bağlı inamlar üçün xarakterik olan motiv və obrazlara çox rast gəlinir. Dastanın ikinci boyunda («Salur Qazanın evi yağmalandığı boyu bəyan edər») su ünsürü ilə bağlı çox maraqlı mənzərə ilə qarşılaşırıq. Qazan ovda olanda kafirlər gəlib onun evini talan edirlər, qızını-gəlinini, oğlu Uruzu və onun üç yüz igidini əsir alıb aparırlar. Qazan narahat yuxu görür və evinə qayıdır. Gəlib görür ki, evini-yurdunu talan ediblər. Ancaq bunu kimin etdiyini bilmir. O, növbə ilə evini yurddan, sudan, qurddan, köpəkdən və sonda çobandan xəbər alır. Qazanın suya üz tutaraq dediyi sözlərdə oğuzların su haqqındakı mifoloji görüşləri, inancları ifadə olunmuşdur. Hər halda dastanda Salur Qazanın suya müraciətində də onun rastlandığı suyun hansı su («Çığnam-çığnam qayalardan çıqan» bulaq-su, yaxud «ağac gəmiləri oynadan» dəniz-su) olması bilinmir: «Qazanın öginə bir su gəldi. Qazan aydır: «Su həq didarın görmişdir. Bən bu suyla xəbərləşəlim» – dedi. Görəlim, xanım, necə xəbərləşdi. Qazan aydır:

Çığnam-çığnam qayalardan çıqan su!

Ağac gəmiləri oynadan su!

Həsən ilə Hüseynin həsrəti su!

Bağ ilə bostanın ziynəti su!

Ayişə ilə Fatimənin nigahı su!

Şahbaz atlar içdigi su!

Qızıl dəvələr gəlüb keçəki su!

Ağ qoyunlar gəlüb çevrəsində yatduğı su!

Ordumın xəbərin bilürmisin, degil mana,

Qara başım qurban olsun, suyum sana! – dedi. ^[21]

«Su haqq didarın görmüşdür» ifadəsində su haqqında oğuzların qədim mifoloji görüşlər ilə islami düşüncə biri-birinə qovuşmuşdur. Suyun Haqqın üzünü görməsi suyun ilkin başlanğıcda var olmasına dəlildir. Haqq (Allah) yaradandır. Demək, su yaradılışın şahididir, Salur Qazanın su ilə bağlı dediyi tərif-öymələr bunu bir daha məlum edir. Su kultu ilə bağlı nağıllarda sıx-sıx tuş olduğumuz pəri obrazı da abidədə özünə yer almışdır. Dastandakı bu motiv ibrətamizdir. Əslində, gizli mahiyyəti etibarilə saflıq, müqəddəslik amalına xidmət edir. Ozanlar bu boyu danışmaqla gəncləri, ümumiyyətlə, oğuz insanlarını öz müqəddəs dəyərlərini qorumağa çağırırdılar. Müqəddəs dəyərləri qorumaq elin birliyini və bütövlüyünü qorumaq deməkdir. Çünki oğuz insanlarını bir yerə yığan, onların bir xalq, dövlət kimi monolitliyini təmin edən məhz bu müqəddəs dəyərlər idi. Suyun ilkin yaradılışın əsası olması Azərbaycan xalqının əcdadı olan oğuz türklərinin düşüncəsində mifoloji və dini təsəvvürlərin biri-birinə münasibəti baxımından heç bir ziddiyyət təşkil etmir. Eyni sözü qədim oğuzlarda da müqəddəs sayılan, ilkin hesab olunan su haqqında da demək mümkün olmuşdur. Su oğuz türklərinin mifoloji təsəvvürlərində mühüm yer tutur. Oğuz aqilləri su haqqındakı qədim mifoloji təsəvvürləri islam təsəvvürləri ilə çox ustalıqla qovuşdurmuşlar. «Koroğlu» dastanında da su kultu ilə bağlı inam və obrazlar var. Onların içərisində əsas yerləri dərya atları və Qoşabulaq motivi tutur. Dastanda Koroğlunun bir qəhrəmana çevrilməsi onun Qoşabulaqdan içdiyi su vasitəsi ilə olur. Su onu yenilməz qəhrəmana çevirir. Qoşabulağın təsvirində su kultunun mifoloji xassələri bütöv və geniş halda əks olunmuşdur. Qoşabulaq ilk baxışdan təkcə su kultunun təcəssümüdür. Burada su açıq-aşkar şəkildə insana qeyri-adi güc, qabiliyyətlər bəxş edir, eyni zamanda möcüzəli, şəfaverici qüdrətə malikdir. Ancaq burada təkcə su kultunun deyil, digərlərinin də izləri qalmışdır. Başqa sözlə, Qoşabulaq, əslində, çox geniş obraz, qədim türk mifologiyasının əsas kultlarını özündə birləşdirən kompleksdir. Ümumiyyətlə, dastanlarda su kultu ilə bağlı görüşlər çox zəngindir. Dastan folklorun həcm və məna tutumuna görə ən iri janrıdır. Tarixinə görə qədim mifoloji görüşlərlə əlaqədardır. Ona görə də mifoloji su stixiyası ilə bağlı müxtəlif inam və obrazlar öz izlərini dastanlarda rəngarəng şəkildə qorumuşdur.

Azərbaycan folklorunda su kultu ilə bağlı izlərə bayatılarda da rast gəlinir. Ümumiyyətlə, bayatılarda su motivləri qabarıqdır. Aşkar edilmişdir ki, bayatılarda su sahibi, su əyəsi, su xanı obrazının izinə düşmək mümkündür:

Araz, Araz, xan Araz,

Gəl sənə qurban, Araz.

Ürəyimin dərdinin

Məlhəmisən sən Araz ^[22]

Burada qədim su kultu ilə bağlı üç məqam var: Birincisi, Arazın «xan» adlandırılması. Prof. M.Seyidov yazır ki, «türkdilli xalqlar su ilahəsini «Suxanı» (suyun xanı), «Suiyesi» (suyun sahibi), «Yayıkxan», «Qaran» adlandıraraq ona tapınmışlar» ^[23] İkincisi, lirik qəhrəmanın özünü Araza qurban verməsi. Bu da suya qurbanvermənin izi kimi düşünülə bilər. Nağıllarda da suyun qabağını kəsən əjdahaya qurban verilir. Üçüncüsü, Su xanı – Araz xandan istək istənilməsi, dərdin suya deyilməsi və ondan şəfa dilənilməsi. Su yiyəsi Xan Arazdan dilək istənilməsi bayatılarda davamlı motiv kimi müşahidə olunur. Aşağıdakı bayatıda aşiq Xan Arazdan diləyir ki, sevgilisinə rəhm eləsin. Bu motivdə sevgilisi suya (su sahibi əjdahaya) qurban verilən aşiqin yalvarışlarının izlərinin olmasını da ehtimal olunur:

Araz, Araz, xan Araz,

Kükrəyib qalxan Araz.

Yarım səndən keçəcək,

Astaca çalxan, Araz ^[24]

Bayatı dörd misradan ibarət olan çox qədim janrdır. Prof. Ə.Mirəhmədova görə, «bayatıların nə zamandan yaranmağa başladığı məlum deyildir» ^[25] Bayatılardakı bir sıra motivlər qədim türkün mifoloji görüşləri, inanc və etiqadları ilə əlaqədardır. Bayatılarda su motivlərinin də olması bu halda təbiidir. Çünki su qədim dünyagörüşüdür. Dünyanın yaradılması su ilə əlaqədardır. Əgər bayatılarda qədim inanc və etiqadların izləri varsa, demək, su kultu ilə bağlı inam və obrazlar da olmalıdır.