Qaralama:Alleqorik nağılları

Heyvanlar haqqında nağıllarda tipik obrazlar sistemi vardır ki, bu da onlara özünəməxsus məzmun verir. Bu xüsusiyyətinə görə heyvanlar haqqında nağıllara uzun müddət alleqorik məzmunlu təhkiyə növü kimi baxmışlar. Hətta bəzi nağıl təsnifatlarında, məsələn, A.Nəbiyevin “Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” dərsliyinin ikinci hissəsində alleqorik nağıllar ayrıca başlıq kimi verilmişdir ^[5] Ancaq heyvan, quş, bitki obrazları alleqoriklikdən çox, öz dünyalarında dəyər qazanır: onlar insan kimi danışsa da, insan kimi yaşasa da, heyvan olaraq qalır. Doğrudur, olduqca az olmasına baxmayaraq, alleqorik məzmunlu nağıllara (nağıl-təmsillərə) nümunə olaraq, “İt və pişik”, “Ərincək it”, “Toyuq¬”, “Qurd”, “Tərs keçilər” və s. göstərmək olar. Sözü obrazlı şəkildə, rəmzlərlə demək, surətləri insan kimi danışdırmaq, hətta onların dilindən müdrik sözlər söyləmək heyvanlar haqqında nağılların mənəvi dəyərini daha da artırır. Təbii ki, bütün bu xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, heyvanlar haqqında nağılların janr özünəməxsusluğunda alleqoriya əsas yer tutmur. Bu barədə strukturformalist məktəbin qurucusu V.Y.Propp heyvan obrazları ilə həmişə insana işarə olunması haqqında yayılmış məlum görüşlərə qarşı çıxaraq yazır ki, təmsildən fərqli olaraq, na¬ğıl üçün alleqoriya tamamilə yaddır ^[6] Buna baxmayaraq, bir çox tədqqatçılar, o cümlədən E.Pomerantseva, V.Anikin, N.Vedernikova, N.Seyidov, A.Nəbi¬yev, R.Qafarlı və b. heyvanlar haqqında nağılları alleqorik məzmunlu hsab etmiş və ya alleqorik nağıllar (nağıltəmsillər) başlığı altında yeni bir təsnifat aparmışlar. Məsələn, məşhur rus folklorşünası V.P.Anikinə görə “Heyvanlar haqqında nağıllarda alleqoriya ictimai şüuru inkişaf etdirmiş qədim insanı ibrətamiz həqiqətlərlə üz-üzə qoymuş və beləliklə, alleqoriya insanın təkamülündə mühüm mərhələ olmuşdur. Bu təkamül bizim heyvanlar haqqındakı alleqorik naöıllarda ibrətamiz məzmun kəsb etməsi ilə seçilir və onların strukturu heyvanlar haqqında nağıllardan fərqlənir. Belə ki, nağıl-təmsillər əslində kiçik alleqorik hekayələrdir. Zəif-güclü oppozisiyası üzərində qurulan heyvanlar haqqında nağıllarda yem uğrunda mübarizə süjet xəttinin əsasını təşkil edir, alleqorik nağıllarda isə həmin struktur elementləri yoxdur. Alleqorik nağıllar heyvanlar haqqında nağıllardan həm də mövzu müxtəlifliyinə görə deyil, fəlsəfi və psixoloji düşüncələrə görə də fərqlənir. Alleqorik nağılların əsas xüsusiyyəti budur ki, onlar həyatın mənasını, mahiyyətini aça bilməklə yanaşı, insanların mövcud cəmiyyətdə tənqid etməkdən çəkindikləri çatışmazlıqları heyvanların dili ilə çatdırır. Şifahi xalq ədəbiyyatında alleqorik nağıllar böyük təsir gücü ilə ürəklərə, beyinlərə daha çox təsir edir, uzun illər yaddaşlardan silinmir. Məsələn, bir it ağzında sümük parçası körpü ilə gedirdi. Suya baxanda gördü ki, orada da bir it ağzında sümük parçası aparır. Özünü suya atdı ki, həmin sümüyü də ələ keçirsin. İt sudakının öz kölgəsi olduğunu bilmədi. Çayda boğulub öldü” ^[7] “Tərs keçilər” nağılına da diqqət yetirək: İki tərs keçi vardı. Onlar bir gün dərin bir çayın üstündən körpü əvəzinə salınmış tirin üzərində rastlaşdılar. Heç biri bir-birinə yol vermək istəmədi. Tirin üstündə kəllələşdilər. Hər ikisi çaya düşüb boğuldu ^[8] Bir sözlə, həm sehrli nağılların, həm də heyvanlar haqqında nağılların özünəməxsus poetikası, strukturu vardır. Bunları qarışdırmaq bu iki kateqoriyaya aid özəllikləri heçə saymaq anlamına gəlir. Sovet dövrü araşdırmalarında bir-iki istisna halları, məsələn, V.Proppun araşdırmalarını nəzərə almasaq, tədqiqatçılar heyvanlar haqqında nağıllarda ictimai satira, ifşaedici gülüş ünsürləri görmüşlər. Sinfi mübarizə müstəvisi üzərinə gətirilən bu tezisin doğru olmadığı Baxtinin, Proppun, Kostyuxinin əsərlərindən də görünür. Akademik M.Kazımoğlu həmin fikirlərə münasibətini bildirərək yazır ki, “heyvanlar haqqında nağıllarda gülüşün mahiyyəti araşdırılarkən mübahisə doğuran cəhətlərdən başlıcası sosial satira məsələsi ilə bağlıdır. Bir çox folklorşünaslar belə hesab edirlər ki, heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıllarda heyvanlar bir bəhanədir və müxtəlif heyvan surətləri vasitəsilə insanlar təsvir olunur. Heyvanlar haqqında nağılları təmsil və alleqoriya kimi qiymətləndirən folklorşünaslar bu nağıllarda müxtəlif heyvanların davranışlarını ictimai həyatın ayrı-ayrı lövhələrinin ifadəsi kimi qəbul edir, güclünün gücsüzə münasibətində əzən və əzilən təbəqələrin mövqeyini axtarırlar. Heyvanlar haqqında nağıllarda sosial həyatın qabarıq ifadəsini axtaran folklorşünaslar bu nağılların komikliyinə də sosial ədalətsizliyi tənqid və ifşa etməyin bir vasitəsi kimi baxırlar. Əlbəttə, sosial məzmun ifadə etməkdə, satirik mahiyyət daşımaqda pis olacaq bir şey yoxdur. Amma burası da var ki, sosial məzmun, satirik mahiyyət axtarıla-axtarıla heyvanlar aləmindən bəhs edən nağılların ən ilkin, ən səciyyəvi xüsusiyyətləri diqqətdən kənarda qalır. Bu xüsusiyyətlər isə, ilk növbədə, ondan ibarətdir ki, heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıllarda insan kimi danışıb davranmaq heyvanları heç də insanlarla eyniləşdirmir, heyvanların hərəkətlərində yalnız ictimai münasibətlər əks olunduğunu iddia etməyə əsas vermir. Bu nağıllarda canavar, keçi, tülkü, dəvə, aslan və s. insana xas əlamətlərlə çıxış etməsi əski çağlardan gələn məlum ibtidai təsəvvürlərin məhsuludur: insan özünü təbiətdən ayırmır, təbiət, o cümlədən heyvanlar insana xas əlamətlərlə çıxış edən varlıq kimi dərk olunur” ^[9]