Qarabulaq bazarı

Qarabulaq bazarının şərti olaraq indiki Azərbaycan Respublikasının qərb zonasına düşən Qarabulaq vadisində yerləşdiyi güman edilir. Bazarın ərazisi həm Şərqi Anadolu yaylaları, həm də Kür–Araz ovalığı ilə təbii əlaqə yaratdığı üçün qədim dövrdə regional ticarət üçün əlverişli mövqe hesab olunur.

Əfsanəvi salnamələrə görə Qarabulaq bazarı eramızdan əvvəl təxminən 3300–3000-cü illər arasında formalaşmışdır. Bazarın fəaliyyəti üç əsas dövrə bölünür:

• İlkin dövr (e.ə. 3300–3000) — mal mübadiləsi əsasən qida məhsulları, heyvandarlıq, quşçuluq, obsidian və mis məmulatları üzərində qurulmuşdur.
• Genişlənmə dövrü (e.ə. 3000–2600) — ticarətə keramika, toxuculuq məhsulları və duz da qoşulmuşdur.
• Son dövr (e.ə. 2600–2400) — ticarətin daha uzaq regionlara yayılması nəticəsində bazar regional yarmarka funksiyası qazanmışdır.

Bazarın dağılması e.ə. 2400-cü illər ətrafında bölgədə baş vermiş miqrasiya dalğaları və siyasi qeyri-sabitliklə əlaqələndirilir.

Qarabulaq bazarı pulun olmadığı dövrdə natural mübadilə prinsipi ilə fəaliyyət göstərmişdir. Mübadilə dəyərləri təqribi vahid “səbət” sistemi ilə ölçülmüş, qiymətlər məhsulun çəkisi, nadirliyi və hazırlanma çətinliyi ilə müəyyən edilmişdir.

Ticarətin əsas iştirakçıları:

• Qarabulaq vadisinin yerli əkinçi icmaları;
• Kür–Araz mədəniyyəti tayfaları;
• Cənubi Qafqazın heyvandarlıqla məşğul olan köçəriləri;
• Şimal Mesopotamiya tacir dəstələri (yarı-əfsanəvi məlumatlara əsasən);
• və başqaları.

Arxeoloji ekspedisiyaların məlumatlarına görə Qarabulaq bazarının sahəsində aşağıdakı əşyalar tapılmışdır:

• obsidian parçalarından hazırlanmış ticarət möhürləri;
• mis pul əvəzedicisi lövhəciklər;
• meyvə və taxıl saxlanması üçün çiy kərpic anbar tikililərinin qalıqları;
• dövri olaraq qurulan taxta kölgəliklərin oturacaq dəlikləri;
• və digərləri.

Bu tapıntılar bazarın həm gündəlik mübadilə, həm də mövsümi yarmarka funksiyasına malik olduğunu göstərir.

Qarabulaq bazarı “Şimal–Cənub Eneolit karvan xətti”nin mühüm dayanacağı kimi qeyd olunur. Bu şəbəkə vasitəsilə obsidian və metallurgiya məmulatları şimala daşınmış, qarşılığında isə heyvan məhsulları və duz alınmışdır.

Qarabulaq bazarının tədqiqi tarixən çox məhdud olmuşdur. Bəzi məlumatlara görə bu bazarın mövcudluğu barədə ilk qeydlər XIX əsrin sonlarında Cənubi Azərbaycan əsilli maarifçi İsmayıl Səlimzadənin sahə müşahidələri zamanı qeydə alınsa da, onun qeyd dəftərləri tam şəkildə günümüzə çatmamışdır. XX əsrin ilk yarısında Qarabulaq vadisində aparıldığı iddia olunan səthi kəşfiyyat işləri dövrün siyasi və iqtisadi çətinlikləri səbəbilə yarımçıq qalmışdır.

1960–1980-ci illərdə bəzi arxeoloqlar bölgəni yenidən araşdırmaq istəmiş, lakin ərazinin ciddi şəkildə kənd təsərrüfatı təsirləri altında qalması nəticəsində qədim təbəqələrin çoxu dağıldığı üçün sistemli qazıntılar aparılmamışdır. 1990-cı illərdə müstəqil ekspedisiya təşkil olunacağı elan edilsə də, maliyyə çatışmazlığı və sahə icazələrinin alınmasında çətinliklər səbəbilə layihə reallaşdırılmamışdır.

Nəticədə Qarabulaq bazarına dair biliklər çox məhdud qala­raq, əsasən yarı-əfsanəvi yazılı təsvirlərə, ayrı-ayrı tapıntıların qeyri-müəyyən foto-sənədlərinə və lokal folklor məlumatlarına əsaslanır. Müasir qondarma tədqiqatçılar bu məkanın regional ticarət tarixində mühüm rol oynadığını güman etsələr də, bazarın real strukturu, miqyası və fəaliyyəti haqqında məlumatlar hələlik kifayət qədər öyrənilməmiş sayılır.

• Həsənbəy Zərdabi. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1960
• "Əkinçi" qəzeti, 1876-cı il
• Гулиев А.Н., Казиев М.А., Токаржевский Е.А. Краткий исторический очерк Азербайджана. Бакы, "Советский Азербайджан", 1958  (rus.)
• Cemalettin Aruz. Eski Pazarlar: Ön Asya ve Kafkasya’da Erken Dönem Ticaret Merkezleri. Tarih ve Arkeoloji Yayınları, İstanbul, 1996 (türkcə)