Qara ordu (mac. Fekete sereg) — XV əsrdə Macarıstan kralı Matyaş Korvinin (1458–1490) dövründə yaradılmış və Avropada tanınmış ilk daimi, peşəkar muzdlu ordulardan biri hesab olunur. [1]Ordu Macarıstanın hərbi gücünün əsas dayaqlarından biri olmuş və kralın islahatları nəticəsində təşkilatlanaraq Avropanın ən güclü ordularından birinə çevrilmişdir.[2] Matyaş Korvinin məqsədi feodal zadəganların özəl silahlı dəstələrinə və qeyri-müntəzəm hərbi qüvvələrə əsaslanan ənənəvi hərbi sistemdən uzaqlaşmaq, mərkəzləşdirilmiş və kral hakimiyyətinə tabe olan nizami ordu yaratmaq idi. [3]Bu məqsədlə o, müxtəlif Avropa ölkələrindən — xüsusilə Almaniya, Çexiya, Polşa və Balkanlardan peşəkar döyüşçülər cəlb edərək mütəşəkkil, maaşlı muzdlu ordunu təşkil etmişdir. Ordunun tərkibinə həmçinin yerli əhalidən seçilmiş təcrübəli əsgərlər və döyüşə yararlı kəndlilər də daxil idi.[4]
| Qara ordu | |
|---|---|
| Fekete sereg Legio nigra | |
 | |
| Növü | Ordu, donanma |
| Yaranma tarixi | 1458–1494 |
| Ölkə | |
| Tərkibi | Süvari, piyada, artilleriya, mühasirə silahları |
| Sayı | təqribən 28.000 |
| Rəngləri | ikiquyruq bayraq “Filostrat Xronikası” adlanan Korvinlərin salnaməsindəki miniatürə əsasən bərpa olunmuşdur. Həmin miniatürdə Macarıstan kralı Matyaşın oğlu Yanoş Korvinin 1485-ci ildə Vyanaya gəlişi təsvir olunur. “Filostrat Xronikası”nda bayraq qara kimi görünsə də, əslində ağ (gümüşü) rəngdə idi — lakin zamanla gümüşü boya oksidləşmişdir, bu da onun qara görünməsinə səbəb olmuşdur. Hazırkı rekonstruksiya isə bayrağın orijinal rəngini qoruyub saxlayır. |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Qara ordu yalnız say baxımından deyil, həm də döyüş hazırlığı, intizamı və taktiki çevikliyi ilə fərqlənirdi. Onun tərkibinə ağır və yüngül süvari dəstələri, piyada döyüşçülər (nizəçilər, oxçular və qılıncçılar), eləcə də erkən dövr topçuları daxil idi.[5] Ordunun sıralarında yer alan muzdlu əsgərlərə dövrün standartlarından yüksək sayılan müntəzəm maaş ödənilirdi. Bu isə onların sədaqətini və döyüş qabiliyyətini artırırdı.[6]
Qara ordu Matyaş Korvinin Avstriya, Bohemiya və Osmanlı imperiyasına qarşı apardığı uğurlu hərbi kampaniyaların aparıcı qüvvəsi olmuşdur.[7] Onun döyüş meydanlarında qazandığı uğurlar Macarıstanı həmin dövrdə Avropanın ən güclü hərbi dövlətlərindən birinə çevirmişdir. Bu ordu eyni zamanda kral hakimiyyətinin mərkəzləşməsinə və zadəganların müstəqil silahlı güclərinin zəiflədilməsinə xidmət etmişdir.[8]
Qara orduya bu ad ya onun döyüşçülərinin tez-tez geyindiyi qara rəngli zirehlərə görə, ya da kral Matyaşın ölümündən sonra onun adına sadiq qalan qara geyimli döyüşçülər səbəbilə verilmişdir.[9] Həmçinin bəzi tarixçilər bu adın simvolik olaraq qorxunc və qəddar döyüş gücünü ifadə etdiyini bildirirlər. Qara ordu əsasən xarici muzdlu əsgərlərdən, həmçinin yerli zadəganların və kəndlilərin sıralarından cəlb olunmuş döyüşçülərdən ibarət idi. Ordunun tərkibinə aşağıdakılar daxil idi[10]:
- Piyada qüvvələr (zirehli əsgərlər, oxçular, nizəçilər)
- Süvari birliklər (yüngül və ağır süvari)
- Topçu dəstələri (ilk mərhələdə az sayda)
Əsgərlər döyüş təlimi keçmiş və maaş qarşılığında xidmət edirdilər, bu isə o dövrdə nadir idi.
Qara ordu Matyaş Korvinin Avstriyaya, Bohemiyaya və Osmanlılara qarşı apardığı hərbi yürüşlərdə mühüm rol oynamışdır. Ordunun çevikliyi və döyüş hazırlığı sayəsində Macarıstan bu dövrdə Avropada güclü hərbi dövlətə çevrilmişdi. Əhəmiyyətli qələbələrdən biri 1485-ci ildə Vyananın tutulması olmuşdur. Bu hadisə Macarıstanın siyasi nüfuzunu gücləndirmiş, kral Matyaş isə Avstriya hersoqu titulu ilə təltif olunmuşdur. Kral Matyaşın 1490-cı ildə vəfatından sonra Qara orduya verilən maaşlar gecikməyə başladı. Nəticədə ordunun bir hissəsi üsyan etmiş, digər hissəsi isə dağıdılmışdır. Macarıstan zadəganları muzdlu əsgərlərin ləğvinə çalışmış və ordunun qalıqları ya buraxılmış, ya da digər ordulara qatılmışdır.
Qara ordu müxtəlif uzaq mənzilli və yaxın döyüş silahları ilə təchiz olunmuşdu. Oxlar, arbaletlər və arquebuzlar kimi uzaq mənzilli silahlarla yanaşı, nizə, haçanizə (halberd), uzun nizə (pik) və sivri nizə (awl-pike) kimi yaxın döyüş üçün nəzərdə tutulan müxtəlif soyuq silahlardan istifadə olunurdu. [11]Bundan əlavə, slinq, buğdan dəyənəyi (flail) kimi husit və kəndli silahları, eləcə də sabahulduzu (morning star) və döyüş çəkici kimi əl silahları geniş yayılmışdı. [12]Ənənəvi qılınc və qılıncvari silahlar (şəmşir, səbir) da istifadə olunurdu. [13]Korseka, qleyva, partisan, Friuli nizəsi və haçanizə kimi silahlar istifadəçilərin sosial mənşəyinə və milli kimliyinə görə müxtəlif formalarda tətbiq olunurdu. XV əsr haçanizələri balta başlığı ilə sivri nizə ucluğunu birləşdirən keçid tipli silahlar idi. [14]Bəzən üzərinə "dimdik" adlanan ucluq əlavə olunaraq bu silahlarla zirehli cəngavərləri atdan salmaq və deşici gücü artırmaq mümkün olurdu. Silahların hər iki tərəfi metal qoruyucu zolaqlarla örtülürdü ki, döyüş zamanı parçalanmasın.
Qara orduda ən qiymətli uzaq mənzilli döyüşçülər arbaletçilər idi. Kral Matyaşın xidmətində 1470-ci illərdə onların sayı 4,000 nəfərə çatmışdı. [15]Maraqlıdır ki, bu dövr üçün qeyri-adi hal olaraq arbaletçilər ikinci dərəcəli silah kimi şəmşirdən (səbirdən) istifadə edirdilər. Onların əsas üstünlüyü ağır zirehləri deşə bilməsi idi, lakin əsas çatışmazlıqları aşağı hərəkət sürəti və çətin müdafiə olunma qabiliyyəti idi – bu səbəbdən onlar döyüş meydanında mütləq qorunmalı idilər. Barıtla işləyən arquebuzçular döyüşün erkən mərhələsində hücuma keçirdilər.[16] Lakin dəqiqlik, baha başa gəlməsi və sadə barıtlı silahların (bəzən partlayıcı) təhlükəli olması onların döyüşdə, xüsusilə də kiçik qruplara qarşı və ya əlbəyaxa döyüşdə effektivliyini azaldırdı. Macar arquebuzçularının fərqli xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, silahın sabitliyi üçün metal çəngəl (fork) yerinə onu böyük qalxanın (pavese) üstünə və ya araba parapetinə yerləşdirirdilər. Eyni zamanda iki əsas tip istifadə olunurdu: dövrün əvvəllərində "schioppi" (ilk əl tüfəngi) və sonralar "arquebus à croc" (topla qarışdırılmamalıdır). Bu silahların üç əsas kateqoriyası vardı[17]:
- "Saqqallı" yüngül tüfənglər
- Çəngəl tipli tüfənglər
- Ən ilkin musketlər — dəmir lülə və taxta qundağa malik, çiyinə söykənərək istifadə edilən modellər
Bu silahların kalibri 16–24 mm arasında dəyişirdi.[9]
- Arsenal
-
-
-
-
-
-
-
-
- ↑ Valery Rees: Hungary's Philosopher King: Matthias Corvinus 1458–90 (Published 1994) [1]
- ↑ Clifford Rogers. The Oxford Encyclopedia of Medieval Warfare and Military Technology, Volume I. New York, NY, United States: Oxford University Press. 2010. 152. ISBN 9780195334036. İstifadə tarixi: 10 August 2013.
- ↑ Anthony Tihamer Komjathy. "A thousand years of the Hungarian art of war". Toronto, ON, Canada: Rakoczi Press. 1982. 35–36. 26 yanvar 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 oktyabr 2010.
- ↑ Tóth, Zoltán. A huszárok eredetéről (PDF) (Hungarian). 1934.
- ↑ Anonymous. "The Gradual of King Matthias Corvinus of Hungary". Cod. Lat. 424. 1480–1488. İstifadə tarixi: 4 November 2014.
- ↑ "A Fekete Sereg előadás". aregmultajelenben.shp.hu.
- ↑ Pálosfalvi, Tamás. From Nicopolis to Mohács: A History of Ottoman-Hungarian Warfare, 1389–1526. Brill. 2018. səh. 29. ISBN 9781570037399.
- ↑ Clifford Rogers, The Oxford Encyclopedia of Medieval Warfare and Military Technology, 2010, p. 152
- ↑ 1 2 Zarnócki Attila. Mátyás király katonai [Soldiers of King Matthias]. Budapest, Hungary: Libra Kiadó. 1992. ISBN 963-7663-03-7.
- ↑ Tóth Zoltán. Mátyás király idegen zsoldosserege [The foreign mercenary army of Matthias]. Budapest, Hungary: Stádium Sajtóvállalat Rt. 1925. İstifadə tarixi: 2 October 2010.
- ↑ Kenneth M. Setton. The papacy and the Levant, 1204–1571, volume 2. Philadelphia, Pennsylvania, U.S.: American Philosophical Society. 1978. ISBN 0-87169-127-2. İstifadə tarixi: 2 October 2010.
- ↑ Komlovszki Tibor. Irodalomtörténeti Közlemények [Literary history announcements] (PDF). 69 (macar). 3. Budapest, Hungary: Országos Széchényi Könyvtár. 1965. İstifadə tarixi: 2 October 2010.
- ↑ Szapolyai - Lexikon ::. İstifadə tarixi: 2 October 2010.
- ↑ Csendes, László. "Hunyadi Mátyás nyugati politikája és hadjáratai" [The western policy and campaigns of Matthias Hunedoara]. Játszmák az országért (macar). Budapest, Hungary: Napkút Kiadó. 2004. 21 July 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 October 2010.
- ↑ Hermann Markgraf. "Johann II., Herzog in Schlesien" [John II, Duke of Silesia]. Allgemeine Deutsche Biographie 14 (alman). 1881. 22 July 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 October 2010.
- ↑ Ferencz Kállay. Historiai értekezés a' nemes székely nemzet' eredetéről: hadi és polgári intézeteiről a régi időkben [Historical discourse about the origin of the 'magnanimous szekler nation': military and civil institutes in the past times.] (macar). Nagyenyed, Hungary: Fiedler Gottfried. 1829. səh. 247. İstifadə tarixi: 9 October 2010.
- ↑ Lynn White, jr. Viator: Mediaeval and Renaissance Studies Volume 4. Los Angeles: University of California Press. 1973. ISBN 0-520-02392-7. İstifadə tarixi: 2 October 2010.
Vikianbarda Qara ordu (Macarıstan) ilə əlaqəli mediafayllar var.- Tactics and structure of the Black Army