Yelizaveta, Qalşka, Halşka, Qeljbeta, Vasilyevna Quleviç (ukr. Єлизавета Василівна Гулевич, pol. Halszka (Halżbieta) Hulewicz) və ya Qalşka Quleviçevna (1575 və ya 1577, Zaturtsı[d], Volın vilayəti – 1642, Lutsk, Volın voyevodalığı[d], Reç Pospolita) — Ukrayna şlyaxet nəsli Quleviçlərin nümayəndəsi, xeyriyyəçi, Kiyev Qardaşlıq Yavleniya Monastırının və Kiyev Qardaşlıq Məktəbinin qurucusu. Bu məktəbdən Kiyev-Mogilyansk Akademiyası öz tarixini həmin hadisəyə söykədir. O, həmçinin, Lutsk qardaşlığına pul vəsiyyət etmişdir. Mənəviyyatın və maarifçiliyin inkişafına qayğı göstərmişdir. 2021-ci ildə Ukrayna Pravoslav Kilsəsi tərəfindən yerli müqəddəs kimi, 2022-ci ildə isə bütün Ukrayna Pravoslav Kilsəsində müqəddəs elan edilmişdir.
| Qalşka Quleviçevna | |
|---|---|
| ukr. Єлизавета Василівна Гулевич pol. Halszka (Halżbieta) Hulewicz) | |
 | |
| Doğum tarixi | 1575 və ya 1577 |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 1642 |
| Vəfat yeri |
|
| Dəfn yeri | |
| Həyat yoldaşları | |
| Uşaqları | |
| Atası | Vasili Quleviç-Zaturetski[d] |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Nüfuzlu şlyaxet nəsli Quleviçlər nəslinin nümayəndəsi idi. Bu nəsil XV əsrdən məlumdur, nümayəndələri Volın və Reç Pospolitanın digər torpaqlarında müxtəlif vəzifələr tutmuş, yüksək kilsə vəzifələrinə çatmış, yaşayış məntəqələrinə sahib olmuşlar. Ehtimal olunur ki, nəsil Qalisiyadan idi.[1]
Qalşka Quleviçevnanın babası Fyedor (Feodosi) Quleviç Volin zemlyanı idi, sonradan Lutsk və Ostroj pravoslav yepiskopu təyin edilmişdi. Qalşkanın atası Vasili Quleviç-Zaturetski Vladimir podstarostası və Volın voyski idi.[1] Üç arvadından Qalşka ilə yanaşı, oğulları Andrey, Mixail, Vasili və Benedikt, qızları Mariya və Anna olmuşdur. Qalşka, ehtimal olunur ki, 1570-ci illərdə Volında, Zaturtsı kəndində doğulmuşdur.[2][3][4]
1594-cü ildə Qalşka İpati Potevin oğlu Kriştof Pote ilə evlənmişdir. İpati Pote 1580–1588-ci illərdə Berestey zemstvo hakimi, 1588–1593-cü illərdə kaştelyan, 1593-cü ildən Vladimir və Berestey pravoslav yepiskopu, Brest uniyasının əsas təşəbbüskarlarından biri, sonradan Kiyev və Qalisiya uniat mitropoliti olmuşdur. Ərinin erkən ölümündən sonra Qalşka Quleviçevna qızı Yekaterinanı tərbiyə etmiş, 1615-ci ildə onu Orşa xorunjisi Nikolay Mleçka ilə evləndirmişdir.[2]
1601/1602-ci ildə ikinci dəfə Mozır marşalkı Stefan Lozka ilə evlənmişdir. Qalşkaya o zaman təxminən 30 yaş, Stefana isə 60 yaş var idi. Cütlüyün Mixail adlı oğlu olmuş, onlar Kiyevdə, Podolda, şəhər ratusasına yaxın ailə mülkündə yaşamışlar.[2]
XVI əsrin sonu – XVII əsrin əvvəllərində Ukrayna torpaqlarında mətbəələr və məktəblər yaranmağa başlamışdı. Onların dəstəklənməsi üçün xeyriyyəçilik fəaliyyəti genişlənmişdir və Qalşkanın da buna qoşulduğu hesab edilir.[5][6]
14 oktyabr 1615-ci ildə Qalşka funduş sənədini tərtib edib imzalamışdır. Bu sənəd oktyabrın 15-də Kiyev qrod kitablarına daxil edilmiş və beləliklə, hüquqi qüvvəyə minmişdir. Funduş sənədində o, Kiyevdəki evini və torpaqlarını yeni monastır, xəstəxana və bütün təbəqələrdən olan uşaqlar üçün məktəb qurulması üçün vəsiyyət etmişdir. Sənəddə qeyd olunurdu:
|
Mən, Qalşka Quleviçevna, Mozır marşalkı cənab Stefan Lozkanın arvadı, aşağıda qeyd olunanların hamısına onun razılığı ilə, bədənən və ağlaca sağlam olaraq, bu könüllü sənədimlə açıq şəkildə bildirirəm ki, mən daim qədim müqəddəs Pravoslav Kilsəsində yaşayıram və ona səmimi ehtiramla alovlanaraq, qardaşlarım olan rus xalqına məhəbbət və dostluq hissi ilə, ruhumun xilası üçün çoxdan bəri Allahın Kilsəsinə xeyirxah işlər görməyi qərara almışam <...> Mən Kiyev, Volın və Bratslav dairələrində yaşayan pravoslav və dindar xristianlara, rus xalqına, mənəvi və dünyəvi təbəqələrə: rahiblərə, kahinlərə, diakonlara, monastır və dünyəvi rütbələrə, nüfuzlu knyazlara, hörmətli panlara, şlyaxetlərə və hər cür digər rütbə və vəziyyətdə olan rus xalqına verirəm, bağışlayıram və qeydə alıram... | 
|
Adətə görə, bağışlanan mülkün sərhədləri, Kontraktova meydanına yaxın yerləşən ərazinin sərhədləri sənəddə göstərilmişdi. Qalşka xeyriyyə işinin məqsədini də müəyyənləşdirmişdi:
|
|
Bütün bunlar – Müqəddəs Böyük Vasili qaydasında birgə yaşayış üçün stavropigial monastır, həm şlyaxet, həm də şəhərli uşaqlar üçün məktəb və tanrını razı salan hər cür həyat tərzi üçün, <...> xristian xalqının uşaqlarına tərbiyə və nəzakətli elmlərin təqdim edilməsinə xidmət etmək, eləcə də mənəvi səyahətçilər üçün qonaqxana üçün, monastır, məktəb və bütün qayda Şərqi Kilsənin Yunan ayininə uyğun idarə olunsun. |
|
Qalşka Quleviçevnanın xeyriyyəçiliyi sayəsində Kiyev Qardaşlığının təşəbbüsçüləri Aşağı Kiyevdə, yəni Podolda, monastır və məktəb qurmaq üçün torpaqla birlikdə mülk əldə etmişdilər. Monastırın inkişafı ilə Peçersk rahibi, Ukrayna torpaqlarında bir sıra monastırların banisi İsayya Kopinski məşğul olmuşdur. Onun adı Qalşkanın xeyriyyə sənədində qeyd olunur. Məktəb Qalşka Quleviçevna və Stefan Lozkanın evində yerləşə bilərdi, lakin bağışlama sənədində "torpaqla birlikdə həyətdə" bina haqqında heç bir qeyd yoxdur. Öz mülkünü bağışlamaqla Qalşka Quleviçevna Kiyev Qardaşlıq Məktəbinin açılmasını mümkün etmişdir. Bu məktəb Pyotr Mogilanın islahatlarından sonra Ukrayna təhsili və mədəniyyəti tarixində mühüm rol oynamışdır.[2]
.jpg)
Tədqiqatçı Zoya Xijnyakın fikrinə görə, Qalşka Quleviçevnanın maliyyələşdirdiyi məktəb birbaşa Qalşkaya məxsus evdə yerləşə bilərdi. Tədqiqatçılar Yuri Lositski və Larisa Toloçko Qalşka Quleviçevnanın "Kamyanitsa"sını Qardaşlıq Monastırının Yavleniya Kilsəsi və mətbəxi yerində lokallaşdırırlar. Bu tikililər sonrakı yenidənqurmalarla indiki dövrə qədər saxlanılmış, Podolda, "Kiyev-Mogilyansk Akademiyası" Milli Universitetinin ərazisində, Qriqori Skovoroda küçəsi, 2 ünvanında yerləşir.[7][8] Tədqiqatçıların fikrinə görə, "iki hissəyə bölünmüş ev" XVI əsr Ukrayna memarlığının tipik nümunəsidir. Tikili kərpicdən inşa edilmiş, suvanmış, tağlı zirzəmisi olan, planda düzbucaqlı formadadır, lakin "mətbəx"in arxeoloji tədqiqi XVI–XVII əsrlərdən daha köhnə tikinti materialları aşkar etməmiş, onun təməli və divarları eyni qırmızı kərpicdən hörülmüşdür.[9]
Funduş sənədinin orijinalı tarixçilərə məlum deyil. Bundan başqa, Qalşkanın funduş sənədinin XVII əsrə aid surətləri də tapılmamışdır. Ən qədim sənəd XVIII əsrin ikinci yarısına aid Kiyev Qardaşlıq Monastırının kopiyariyasından əlyazma surətidir və Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivində saxlanılır. Bu surət 1774-cü ildə Kiyev mitropoliti Qavriil tərəfindən Müqəddəs Sinoda, Kiyev-Mogilyansk Akademiyasında saxlanılan digər sənədlərin surətləri ilə birlikdə təqdim edilmişdir. Kiyev mitropoliti Yevgeni bu surətlərdən ibarət toplusu tərtib etmişdir. Bu toplu XX əsrin əvvəllərinə qədər Kiyev Ruhani Akademiyasının kitabxanasında saxlanılırdı. Funduş sənədindən olan siyahı ilk dəfə 1846-cı ildə nəşr olunmuşdur. Sonradan bu sənəd dəfələrlə yenidən çap edilmiş və tarixçilər tərəfindən təhlil olunmuşdur (məsələn, Viktor Askoçenskinin, Stepan Qolubevin, Nikolay Muxinin, Fyodor Titovun əsərlərində).[10][11][12][13]
Tədqiqatçı Maksim Yaremenko qeyd etmişdir ki, XVIII əsrin ortalarına qədər akademiyanın qurulması Qalşka ilə yox, mitropolit Pyotr Mogila və getman Pyotr Saqaydaçnı ilə əlaqələndirilirdi. Qalşka haqqında ilk dəfə 1760-cı illərin ortalarında "xatırlanmışdır". Bu zaman akademiyanın professorları bir problem ilə üzləşmişdilər. Kazak starşina elitası akademiyanı köklü şəkildə islah edərək universitetə çevirmək istəyirdi. Kazaklar kilsə yurisdiksiyasında olan bu qurumun işlərinə müdaxilələrini Saqaydaçnının akademiyanı qurması ilə izah edirdilər. Bu, mogilyanlıları öz köklərini daha dərindən araşdırmağa vadar etmiş və bu axtarışların nəticələrindən biri də Kiyev Akademiyasının tarixində Qalşka fiqurunun, məktəbin qurucusu kimi ortaya çıxması olmuşdur. Funduş sənədi ilə bağlı hekayə, akademiyanın hetman tərəfindən yox, nəcib bir xanım tərəfindən qurulduğunu, yəni qurucularının kazaklar olmadığını sübut etməyə kömək etmiş ola bilər. Yaremenko həmçinin qeyd etmişdir ki, professorların bəyanatlarından başqa, orijinal bağışlama sənədinin Akademiya və Qardaşlıq Monastırının sənədlərinin cəlb olunmasını tələb edən hər hansı işlərdə istifadə olunduğuna dair heç bir sübut yoxdur.[14]
İkinci ərinin 1618-ci ildə vəfatından sonra Qalşka Quleviçevna oğlunun qəyyumu olmuşdur. Mixail 1628-ci ildən sonra valideynlərinin Rojova mülkünün sahibi olmuşdur.[15] Bütün mülklərini oğluna buraxaraq, Qalşka Quleviçevna son illərini keçirdiyi Lutska qayıtmışdır. Qalşkanın məhkəmə-torpaq işləri, mülkləri və oğlu Mixailin katolisizmə keçməsi ilə bağlı sənədlər saxlanılmışdır. Lutskda Qalşka Quleviçevna Lutsk Xaçqaldırma Qardaşlığının həyatında fəal iştirak etmiş, 1641-ci ildə, ölümündən az əvvəl vəsiyyətnamə tərtib etmişdir. O, burada, demək olar ki, bütün vəsaitlərini və ona borclu olan məbləğləri Lutsk Qardaşlıq Monastırının və onun kilsəsinin ehtiyacları üçün vəsiyyət etmişdir.[16]
Qalşka Quleviçevna 1642-ci ildə vəfat etmişdir. O, Lutsk Qardaşlıq Xaçqaldırma Kilsəsinin kriptasında dəfn olunmuşdur.[2]
Truskavets stanitsasının gənc plastun kurenlərindən biri Qalşka Quleviçevnanın şərəfinə adlandırılmışdır.[17] 1992-ci ildə Kiyev-Mogilyansk Akademiyasının Köhnə Akademik Korpusunun fasadında Qalşka Quleviçevnanın barelyefi quraşdırılmışdır.[18] Onun ölümündən sonra heç bir rəsm və ya qrafik portreti saxlanmamışdır. ABŞ-dən Natalya və İvan Danilenko cütlüyünün təşəbbüsü ilə 1997-ci ildə "Kiyev-Mogilyansk Akademiyası" Milli Universitetində Qalşkanın xəyali portretinin yaradılması üçün müsabiqə keçirilmişdir. İştirakçılar "Qadın obrazı – millət obrazı" adlı sərgidə öz əsərlərini təqdim etmiş, sərgidə təxminən 30 rəssam, o cümlədən peşəkar ustalar və akademiyanın tələbələri iştirak etmişdir.[19]
1999-cu ildə rəssam Aleksey Ştankonun yaratdığı "Qalşka Quleviçevna" poçt markası "Ukraynanın məşhur qadınları" seriyasından buraxılmışdır.[20] 2001-ci ildə Ukrayna Qadınlar İttifaqının təşəbbüsü ilə Lutskda yerləşən Xaçqaldırma Kilsəsinin divarında Qalşkanın xatirəsinə barelyef quraşdırılmışdır.[21] 2007-ci ildə Lutskdakı köhnə Erməni küçəsi onun şərəfinə yenidən adlandırılmışdır.[22]
2015-ci ildə Ukrayna Milli Bankı Qalşka Quleviçevnaya həsr olunmuş 2 qrivna nominal dəyərində xatirə sikkəsi buraxmışdır.[23] "Ukraynapoçta" həmin il "Kiyev-Mogilyansk Akademiyası Milli Universiteti. 400 il" adlı poçt bloku buraxmış, burada Qalşka Quleviçevna akademiyanın tələbələri və digər fəalları ilə əhatə olunmuş şəkildə təsvir edilmişdir. Blokun müəllifi Nikolay Koçubeydir.[24] Funduş sənədinin imzaladığı gün, yəni 15 oktyabr, "Kiyev-Mogilyansk Akademiyası" Milli Universitetinin akademik bayramı – Akademiya Günü kimi qeyd olunur və universitet öz xronologiyasını bu tarixdən başladır.[25][26]
2021-ci ilin noyabrında Kiyevin İllinska küçəsi, 8 ünvanında, Bratska küçəsi ilə kəsişmədə "Şukay" layihəsi çərçivəsində "Qalşka Quleviçevna" mini-heykəli quraşdırılmışdır. Heykəltəraş Yuri Bilyavskidir.[27] 2022-ci ildə Kiyev şəhərində Stoletov keçidi Qalşka Quleviçevnanın şərəfinə Qalşka Quleviçevna keçidi olaraq yenidən adlandırılmışdır.[28] Truskavets stanitsasının gənc plastun kurenlərindən biri Qalşka Quleviçevnanın adını daşıyır.[29]
22 noyabr 2021-ci ildə Qalşka Quleviçevna müqəddəs kimi kanonizasiya olunmuş, Ukrayna Pravoslav Kilsəsinin Müqəddəs Sinodu Qalşkanın tarixi Volın ərazisindəki yepiskopiyalarda və Kiyevdə yerli olaraq ehtiram edilməsinə icazə vermişdir.[30] 3 fevral 2022-ci ildə Ukrayna Pravoslav Kilsəsi Qalşka Quleviçevnanı müqəddəs Yelizaveta Quleviç kimi müqəddəslər sırasına daxil etmişdir. Bayram günü 18 sentyabr (köhnə təqvimlə 5 sentyabr) olaraq müəyyən edilmişdir.[31] Sinodun Müqəddəslərin Kanonizasiyası Məsələləri üzrə Komissiyasının üzvü, protoiyerey Vitali Klos Qalşkanı pravoslav inancının səmimi tərəfdarı kimi nümunə göstərmiş və onun xeyriyyəçilik fəaliyyətinin bu inancın nəticəsi olduğunu qeyd etmişdir.[32]
1930-cu illərdə Zinaida Tulub "İnsan ovçuları" adlı tarixi romanın yazılmasına başlamışdır. Bu roman qısaldılmış versiyada "Saqaşaydaçnı" adı ilə də nəşr olunmuşdur. Qalşka və onun oğlu romanın birinci cildinin qəhrəmanlarıdır.[33] 1968-ci ildə Sergey Plaçindanın "Yanmaz fincan" kitabı nəşr olunmuşdur. Burada Qalşka Quleviçevnanın fiquru bədii şəkildə təsvir edilir. 1992-ci ildə ukraynalı yazıçı Aleksandra Boqdanovanın "Patriarxın sevimlisi" romanı nəşr olunmuşdur. Burada Qalşka lirik qəhrəman kimi təsvir edilir.[34]
- ↑ 1 2 Тесленко, 2004. səh. 249—250
- ↑ 1 2 3 4 5 Брюховецький, Хижняк, 2001. səh. 159–160
- ↑ Щербак, 2004. səh. 250
- ↑ Лозко, 2015
- ↑ Осока, 2016
- ↑ Ільченко, 2010. səh. 130—138
- ↑ Лосицкий, Толочко, 1982. səh. 25
- ↑ Лосицкий, Толочко, 2014. səh. 50—57
- ↑ Попельницька, 2003. səh. 101
- ↑ Аскоченскій, 1856. səh. 71—74
- ↑ Голубевъ, 1886. səh. 233–254
- ↑ Мухинъ, 1893. səh. 10—21
- ↑ Тітов, 1924. səh. 71—74
- ↑ Яременко, 2009. səh. 18–44
- ↑ Літвін, 2016. səh. 266
- ↑ Метліцька, 2008
- ↑ "Трускавецький курінь ім "Єлисавети Гулевичівни"" (ukrayna). 2020-02-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-04.
- ↑ "Меморіальна дошка Галшці Гулевичівні". КИЇВФОТО (rus). 2017-05-03. 2020-04-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-15.
- ↑ "Галшка Гулевичівна: портрети та образи". Віртуальний музей НаУКМА. 2020-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-03.
- ↑ "Штанко Алексей - Сайт художника - Работа ""Галшка Гулевичевна", почтовая марка из серии "Выдающиеся женщины Украины" "". shtankoalexei.arts.in.ua. 2019-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-04.
- ↑ Бондаренко Г. В. Луцьк у пам’ятниках і пам’ятних знаках. Історичні події та постаті (PDF). Луцьк: Східноєвропейський національний університет імені Лесі Українки; Відділення інституту Дослідів Волині у Вінніпезі при СНУ; Волинська обласна редакційна колегія тому "Зводу пам’яток історії та культури Волинської області". 2013. 24. İstifadə tarixi: 1 листопада 2020. Arxiv surəti 1 noyabr 2020 tarixindən Wayback Machine saytında "Источник" (PDF). 2020-11-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-03-26.
- ↑ "У Луцьку перейменували 5 вулиць: Кузнєцова на Шухевича, Червоноармійську - на УПА". www.unian.ua (ukrayna). 2020-04-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-15.
- ↑ "Про введення в обіг пам'ятної монети "Галшка Гулевичівна"" (PDF). Вісник Національного банку України. 7 (3): 42. 2015. 2020-11-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- ↑ "Введення в обіг поштового блоку «Національний університет «Києво-Могилянська академія». 400 років»»| УКРПОШТА". ukrposhta.ua (ukrayna). 2020-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-03.
- ↑ "Історія академії: КМА - 400 років". Національний університет «Києво-Могилянська академія» (ukrayna). 2018-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-07.
- ↑ "Хроніка становлення та відродження". Національний університет «Києво-Могилянська академія» (ukrayna). 2020-04-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-07.
- ↑ "Від Галшки Гулевичівни до Миколи Бунге. У Києві відкрили п'ять мініскульптур, присвячених маловідомим меценатам". 25 листопада 2021 року. 2022-02-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 червня 2022 року.
- ↑ Рішення Київської міської ради від 25 серпня 2022 року № 4922/4963 "Про перейменування провулку Столєтова в Голосіївському районі міста Києва" (дата публікації 05.09.2022)
- ↑ "Трускавецький курінь ім "Єлисавети Гулевичівни"" (ukrayna). 2020-02-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-04. (#invalid_param_val)
- ↑ "Офіційне повідомлення про засідання Священного Синоду 22 листопада 2021 р." Православна церква України (ukrayna). 2021-11-22. 2021-11-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-05.
- ↑ "ПЦУ канонізувала нових святих". Духовний Фронт України (ukrayna). 2022-02-04. 2022-02-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-05.
- ↑ "Фундаторка та благодійник Могилянки стали святими - Новини Києва | Big Kyiv". Великий Київ (ukrayna). 2021-12-25. 2022-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-05.
- ↑ "Зинаїда Тулуб - В єзуїтських тенетах". www.myslenedrevo.com.ua. 2021-08-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-31.
- ↑ Богданова А. Возлюбленная патриарха: істор. роман.— Симферополь: МП "Дар", 1992–311 с.
